Η εξέλιξη του ιμπεριαλισμού στη σύγχρονη εποχή

Η ανάλυση των ιστορικών δεδομένων δείχνει ότι, μετά από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, ο κόσμος δεν κινήθηκε προς μια ουδέτερη, πολυμερή διεθνή τάξη βασισμένη στο διεθνές δίκαιο, αλλά ότι διαμορφώθηκε ένα νέο ιμπεριαλιστικό σύστημα υπό ατλαντική ηγεμονία.

1. Ο νέος ιμπεριαλισμός μετά από το 1991

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης: εξαφανίστηκε το βασικό εμπόδιο στη στρατιωτική και πολιτική επέμβαση των δυτικών δυνάμεων, και αναδύθηκε μια συστηματική πρακτική επεμβάσεων, όχι μόνο από τις ΗΠΑ αλλά από ολόκληρο το δυτικό στρατόπεδο.

Κύρια χαρακτηριστικά: Συχνές στρατιωτικές επεμβάσεις: Βοσνία, Κόσοβο, Αφγανιστάν, Ιράκ, Λιβύη, κ.ά. Κατοχές, διεθνή προτεκτοράτα, και επιτήρηση κρατών. Παρέμβαση όχι μόνο σε “αδύναμα κράτη”, αλλά και σε χώρες με καθεστώς τυπικής κυριαρχίας. Αυτή η πρακτική δεν είναι αντίδραση σε έκτακτες κρίσεις, αλλά στοιχείο μιας ευσταθούς δομής εξουσίας.

2. Η διάβρωση της κρατικής κυριαρχίας

Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, παρατηρούμε τα εξής: Πρώτον, τη στροφή δυτικών ηγετών (με παραδειγματικό και πρωτοπόρο εκπρόσωπο τον πρώην Βρετανό πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ) προς το δόγμα ότι: η κυριαρχία δεν είναι απόλυτο δικαίωμα αλλά εξαρτάται από τη “σωστή συμπεριφορά” των κρατών.

Δεύτερον, την ιδέα ότι η “διεθνής κοινότητα” έχει το δικαίωμα: να επεμβαίνει, να επιβάλλει πολιτικές δομές, και να αναδιαμορφώνει κράτη. Ωστόσο, η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κοντολίζα Ράις είχε πει ρητώς ότι δεν θεωρεί ότι υπάρχει “διεθνής κοινότητα”, και, άρα, αυτό που ο ευρωατλαντικός συνασπισμός, όπως εκπροσωπείται από τον Μπλερ και τη Ράις, εννοεί, συγκεκριμένα, με τον όρο “διεθνής κοινότητα” είναι μια ομάδα κρατών που αποτελούν τον πυρήνα του ευρωατλαντικού συνασπισμού και τους “δορυφόρους” του. Αυτές οι εξελίξεις σηματοδοτούν τη νέα θεωρητική νομιμοποίηση του νέου ιμπεριαλισμού.

3. Η Ευρώπη ως ιμπεριαλιστικός δρων

Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί ως: οικονομικός, θεσμικός, και πολιτικός πυλώνας του νέου ιμπεριαλισμού. Οι δε ευρωπαϊκές δυνάμεις συμμετείχαν ενεργά στα Βαλκάνια και στο Ουκρανικό Ζήτημα, στηρίζουν τις στρατιωτικές αποστολές του ΝΑΤΟ, αναπτύσσουν μηχανισμούς “διαχείρισης κρίσεων”. Η Ευρώπη δεν έχει την ίδια στρατιωτική ισχύ με τις ΗΠΑ, αλλά:

• διαθέτει τεράστια οικονομική και κανονιστική ισχύ,
• και επιδιώκει να τη μετατρέψει σε γεωπολιτική επιρροή.

4. Η σχέση ΗΠΑ-Ευρώπης: συνεργασία και ανταγωνισμός

Η σχέση ΗΠΑ–ΕΕ μπορεί να περιγραφεί ως συμμαχική, αλλά όχι αρμονική.

Βασικά σημεία:

• Οι ΗΠΑ κυριαρχούν στρατιωτικά.
• Η Ευρώπη επιδιώκει: μεγαλύτερη αυτονομία, ανεξάρτητες στρατιωτικές δυνατότητες, και δικό της ρόλο στη διεθνή διακυβέρνηση.

Ωστόσο:

• η Ευρώπη δεν αμφισβητεί τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του συστήματος,
• απλώς διεκδικεί μερίδιο επιρροής εντός του.

5. Ο ρόλος των διεθνών θεσμών

Ο νέος ιμπεριαλισμός:

• δεν λειτουργεί μόνο μέσω άμεσης βίας,
• αλλά και μέσω θεσμών και κανόνων.

Παραδείγματα:

• διεθνείς οργανισμοί,
• πολιτικές “ανασυγκρότησης κρατών”,
• οικονομικές επιταγές και μεταρρυθμίσεις.

Οι θεσμοί αυτοί:

• περιορίζουν την πολιτική αυτονομία των κρατών,
• ενσωματώνουν τις χώρες σε ένα ιεραρχικό διεθνές σύστημα.

Ιμπεριαλισμός 

6. Τι κάνει τον “νέο ιμπεριαλισμό” νέο

Ο νέος ιμπεριαλισμός: Δεν απαιτεί αποικίες και δεν βασίζεται στη μόνιμη άμεση διοίκηση, αλλά βασίζεται στη: στρατιωτική απειλή, στην πολιτική επιτήρηση, και στη θεσμική εξάρτηση. Η Ευρώπη συμμετέχει ενεργά σε αυτό το μοντέλο, ακόμα και όταν χρησιμοποιεί ρητορική “ανθρωπισμού» και λόγο περί “διεθνούς δικαίου” και “ειρήνης”.

Συμπεράσματα για τον ιμπεριαλισμό

• Ο ιμπεριαλισμός, όχι μόνο δεν εξαφανίστηκε, αλλά ενισχύθηκε.
• Η Ευρώπη αποτελεί συστατικό στοιχείο του νέου ιμπεριαλιστικού συστήματος.
• Η επίκληση ανθρωπιστικών ή δημοκρατικών αξιών λειτουργεί ως ιδεολογικό κάλυμμα εξουσίας.

Συμπεράσματα για τον σύγχρονο ρόλο του κράτους

Στον καπιταλισμό, συνυπάρχουν ο διεθνισμός του κεφαλαίου με τον κρατικό θεσμό ως φορέα νομιμοποίησης και παροχής ασφάλειας για την αστική τάξη. Στη νέα φάση του ιμπεριαλισμού, το κράτος παραμένει κεντρικός μηχανισμός εξουσίας, αλλά με μετασχηματισμένο ρόλο. Συγκεκριμένα:

Το κράτος δεν αποδυναμώνεται, αλλά επανακεντροποιείται

Στον νέο ιμπεριαλισμό:

• τα ισχυρά κράτη (ΗΠΑ, ευρωπαϊκά κράτη) ενισχύουν τον ρόλο τους,
• ενώ τα αδύναμα κράτη βλέπουν την κυριαρχία τους να περιορίζεται.

Συνεπώς, δεν έχουμε αποδυνάμωση του κράτους γενικά, αλλά ιεράρχηση κρατών.

Το κράτος ως φορέας στρατιωτικής ισχύος

Η στρατιωτική ισχύς παραμένει κρατικό μονοπώλιο, και είναι βασικό εργαλείο του νέου ιμπεριαλισμού. Τα κράτη: οργανώνουν επεμβάσεις, διατηρούν στρατούς κατοχής, επιβάλλουν “ζώνες ασφαλείας” και προτεκτοράτα.

Το κράτος ως διαχειριστής της κυριαρχίας άλλων κρατών

Τα ισχυρά κράτη:

• δεν καταργούν την κρατική μορφή στις περιφέρειες,
• αλλά τη διατηρούν υπό επιτήρηση.

Παραδείγματα:

• Βοσνία, Κόσοβο: τυπικά κράτη, ουσιαστικά υπό διεθνή διοίκηση.
• “failed states”: δεν διαλύονται, αλλά τίθενται υπό εξωτερικό έλεγχο (π.χ., πρόσφατη κρίση στη Βενεζουέλα).

Το δίλημμα “κράτος ή παγκοσμιοποίηση” είναι αποπροσανατολιστικό. Στο πλαίσιο του νέου ιμπεριαλισμού, το κράτος γίνεται αντικείμενο διαχείρισης από άλλα κράτη.

Το κράτος ως φορέας ιδεολογικής νομιμοποίησης

Η νομιμοποίηση των επεμβάσεων παράγεται από κράτη, και όχι από “ουδέτερους διεθνείς θεσμούς” ή αφηρημένους “παγκοσμιοποιητές”. Τα κράτη διαμορφώνουν λόγο περί ανθρωπιστικής επέμβασης, δημοκρατίας, και διεθνούς ασφάλειας. Τα κράτη επιβάλλουν αυτόν τον λόγο μέσω διεθνών οργανισμών. Το κράτος λειτουργεί ως παραγωγός ιδεολογίας του νέου ιμπεριαλισμού.