Η ιδιοκτησιακή συγκρότηση οικονομίας και πολιτικής στον ελληνικό κόσμο

Οι απαρχές της πολιτικής οικονομίας ανατρέχουν στην οργανωτική δομή των ομηρικών οίκων και στην κομβική εξ επόψεως δημοκρατίας και ελευθερίας, αλλαγή που σημειώθηκε στη διάρκεια του 8ου πΧ αιώνα. Οι κλειστές ομηρικές κοινωνίες δεσποτικού τύπου, που στηρίζονταν αποκλειστικά στην γαιοκτησία και την αγροτοκτηνοτροφία, άρχισαν να μετεξελίσσονται σε πρώιμες ανθρωποκεντρικές, με πρόσημο την νομισματική οικονομία και το ελεύθερο εμπόριο.

Πώς όμως μεταφράζεται στην κοσμοϊστορία, το ανθρωποκεντρικό πρόταγμα της ελευθερίας επί του οικονομικού και πολιτικού συστήματος; Στο έργο του με τίτλο “Η δημοκρατία ως ελευθερία”, ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης μελετά την αλληλεπίδραση της ιδιοκτησίας με το οικονομικό και πολιτικό σύστημα, εκκινώντας από τη σημαίνουσα παρατήρηση ότι στις κοινωνίες που η οικονομία ταυτίζεται με την ιδιοκτησία, η πολιτική δομείται στη βάση του ανήκειν στον ιδιώτη ή στο κράτος.

Αυτός καταρχήν είναι ο λόγος που τόσο οι φιλελεύθερες, όσο και οι σοσιαλιστικές ιδεολογίες της νεοτερικής εποχής, κατέληξαν στον κατεξουσιασμό του ασθενέστερου από τον ισχυρότερο, άρα και στη ματαίωση της κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας του ατόμου. Η νεοτερική επιστήμη εκφράζοντας το δόγμα της ενιαίας σκέψης, εδράζεται στη θεωρία περί ατομικής ελευθερίας, την οποία ανάγει σε αξιωματικά ανώτερη της κοινωνικής και πολιτικής, ήτοι της καθολικής ελευθερίας.

Η αυτοπροβολική θεώρηση της κοσμοϊστορίας μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς της νεοτερικότητας αδυνατεί να συλλάβει το βιωματικό κεκτημένο του ελληνικού κόσμου, από την κλασική αρχαιότητα ως τους ελληνιστικούς χρόνους και μετέπειτα στη βυζαντινή Οικουμένη. Τη σταδιακή δηλαδή απεξάρτηση του ατόμου από το οικονομικό σύστημα μέσω της σχόλης και της εταιρικής εργασίας.

Ο κορυφαίος στοχαστής αναπτύσσοντας τη συλλογιστική του, παραθέτει ακράδαντα επιχειρήματα για να καταδείξει την αποτυχία των νεοτερικών ιδεολογημάτων, του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Αμφότεροι απέτυχαν, λέει ο Κοντογιώργης, διότι δεν κατάφεραν να απεξαρτήσουν το άτομο από το οικονομικό σύστημα και να του εξασφαλίσουν ένα θεσμικό πλαίσιο κοινωνικοπολιτικής ελευθερίας, παρόλο που διαμόρφωσαν εν πολλοίς τα νεοτερικά Συντάγματα της Δύσης.

Αυτοκύβερνηση στον ελληνικό κόσμο

Στις μέρες μας η έννοια της πολιτικής αγοράς ως ταυτολογικό γινόμενο του συνόλου κοινωνικοπολιτικού γίγνεσθαι, παραμένει άγνωστη κι ανεφάρμοστη, παρά τα ιστορικά παραδείγματα των ανθρωποκεντρικά διατεταγμένων κοινωνιών του ελληνικού κόσμου. Ο τελευταίος αυτός παρουσιάζει ένα μοναδικό εξελικτικό παράδειγμα εξ επόψεως κοινωνικής βιολογίας, αφού στο απόγειο της αθηναϊκής ηγεμονίας, έθεσε ως πρόκριμα την υπέρβαση του ολιγαρχικού οικονομικού συστήματος, δια της σχόλης.

Προϋπόθεση για το καλώς άρχειν της πόλεως, ετέθη το καλώς σχολάζειν των πολιτών. Οι τότε ανερχόμενες τάξεις των εμποροβιοτεχνών και των θητών των πόλεων απέρριψαν τη μισθωτή/ώνια εργασία, ως απάδουσα με τις κοινωνικές και πολιτικές αξιώσεις τους. Το μέχρι πρότινος αίτημα των αγροτών και κτηνοτρόφων για αναδασμό των γαιών μεταβλήθηκε σε αξίωση απαλλαγής από την ώνια εργασία/δουλεία. Γι αυτό προκρίθηκε ως κατάλληλος ο θεσμός της σχόλης, που σε συνδυασμό με τον πολιτικό μισθό, εξασφάλιζε στους πολίτες την απαραίτητη ελευθερία για την ενασχόλησή τους με τα κοινά.

Η ανάγκη για αυτοκυβέρνηση λοιπόν αξιολογήθηκε ως η σημαντικότερη τότε για τον ελληνικό κόσμο, οδηγώντας αναπόφευκτα στον εκδημοκρατισμό του οικονομικού συστήματος. Η εφαρμογή ωστόσο της δημοκρατικής αρχής επί του οικονομικού συστήματος δεν έγινε αυτομάτως ούτε ακαριαία, αλλά διήλθε μέσα από ποικίλες διακυμάνσεις εντός των μετακρατοκεντρικών κοινωνιών των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, ώσπου να ολοκληρωθεί στην οικουμενική φάση της βυζαντινής Κοσμόπολης.

Εκεί οι βυζαντινές κοινωνίες οργανώθηκαν στη βάση των συντεχνιών ή συντροφιών, όπου ο φορέας της εργασίας συμβαλλόταν ως εταίρος του οικονομικού συστήματος, και συμμετείχε στα κέρδη και στις ζημίες της παραγωγικής διαδικασίας. Επρόκειτο για ριζική αλλαγή του οικονομικού μοντέλου που έθεσε εκποδών την ώνια εργασία/δουλεία.

Βυζάντιο

Ο πολιτικός αντίκτυπος της εταιρικής οικονομίας αποτυπώθηκε στη δημοκρατική οργάνωση της βυζαντινής κοσμοπολιτείας, όπου αναπτύσσονταν συνέργειες ανάμεσα στις επιμέρους πόλεις/κοινά, με επίκεντρο την μητροπολιτική κοινωνία της βασιλεύουσας πόλεως. Σ’ αυτήν οι βυζαντινοί βίωναν καθεστώς πλήρους πολιτειότητας, μετουσιώνοντας την εταιρική οικονομία σε πολιτική αγορά της Οικουμένης.

Για τον Κοντογιώργη, το δημοκρατικό γεγονός στις ελληνικές πόλεις/κοινά ενσαρκώνει την καθολική ελευθερία, πόρρω απέχουσα της ατομικής που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες των πολιτών της πρωτόλειας εποχής μας. Αυτή ξεκίνησε στα τέλη του 18ου με αρχές του 19ου μΧ αιώνα, όταν το νομικό πρόσωπο του κράτους υποκατέστησε το φυσικό πρόσωπο του μονάρχη. Επί της καταστατικής αρχής τους όμως τα δυτικά κράτη παρέμειναν ολιγαρχικά, διατηρώντας την ιδιοκτησιακή σχέση στο οικονομικοπολιτικό σύστημα και εγκιβωτίζοντας τις κοινωνίες σε ρόλο ιδιώτη.

Σε αυτό το κομβικό σημείο εντοπίζει ο διακεκριμένος στοχαστής, την πολιτική ομοιότητα των σημερινών κρατών με αυτά της προσολώνειας εποχής, ταξινομώντας αμφότερα στα προαντιπροσωπευτικά συστήματα, εξ επόψεως ελευθερίας και δημοκρατίας. Συνακόλουθα δε, στις αιρετές ή εκλόγιμες μοναρχίες. Τη διάγνωση αυτή δεν αναιρεί το γεγονός της στιγμιαίας συμμετοχής των ατελών πολιτών-υπηκόων στην εκλογική διαδικασία, ούτε της συμμετοχής τους σε διάφορες ομάδες συμφερόντων ή πίεσης, που ευδοκιμούν εντός της διαμεσολαβημένης κοινωνίας.

Καθολική ελευθερία 

Τούτο άλλωστε συνέβαινε και στην προσολώνεια εποχή. Η παροχή συναίνεσης εκ μέρους των ψηφοφόρων συνέχεται με τη νομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος, χωρίς καθόλου να θίγει την ολιγαρχική φύση του. Η υφιστάμενη διχοτομία μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής δεν θεραπεύεται από την άσκηση του εκλογικού δικαιώματος και τη στιγμιαία παρουσία της υπηκόου κοινωνίας στο πολιτικό προσκήνιο.

Για τον Κοντογιώργη, το κοινωνικοπολιτικό πρόταγμα για καθολική ελευθερία μέσω της θεσμικής συγκρότησης της κοινωνίας σε φορέα του οικονομικοπολιτικού συστήματος, κείται εκτός της νεοτερικής αντίληψης των πραγμάτων. Ούτε ο κλασικός φιλελευθερισμός, μήτε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, ενδιαφέρθηκαν να υλοποιήσουν το πρόταγμα αυτό, διότι το ζητούμενό τους ήταν να εναλλάσσουν στη θέση του ιδιοκτήτη του συστήματος, τους ιδιώτες ο μεν ή το κράτος ο δε.

Κατά συνέπεια, ο εμβριθής στοχαστής δεν διαβλέπει την παραμικρή πιθανότητα αποϊδιοποίησης κράτους-συστήματος εντός της νεοτερικής εκδοχής των πραγμάτων. Στη νεοτερικότητα η συνάντηση της κοινωνίας με την οικονομία διέρχεται μονοσήμαντα από την αγορά, η οποία πλέον έχει υπερβεί τις κρατικές δομές και διεθνοποιείται αλματωδώς. Την ίδια ώρα, η κοινωνία έχει ερμητικά εγκιβωτιστεί σε ρόλο ιδιώτη, αδυνατώντας να παρέμβει στα τεκταινόμενα ερήμην της. Τη μοναδική διέξοδο μπορεί να προσφέρει ο ελληνικός δρόμος της ανθρωποκεντρικής υποστασιοποίησης των κοινωνιών με όρους καθολικής ελευθερίας και δημοκρατίας.