Η ήπια ισχύς σε αβέβαιους καιρούς…

Η μετάβαση από τη μεταψυχροπολεμική παγκοσμιοποίηση της πολυμερούς συνεργασίας, υπό αμερικανική/δυτική ηγεμονία, σε αδιευκρίνιστο προσώρας παγκόσμιο συσχετισμό ισχύος (G2 ΗΠΑ-Κίνας; τρίπολο με την Ρωσία; τετράπολο με την ανερχόμενη Ινδία; πολυπολικότητα ή/και χαοτικότητα;), θέτουν σε δοκιμασία τους στρατηγικούς προσανατολισμούς, όχι μόνον των ισχυρών δρώντων, αλλά και, κυρίως, των μικρομεσαίων κρατών που καλούνται να δώσουν τη μάχη της επιβίωσης, πλέον, διά της ισχύος και της επιρροής.

Ο συναφής ανασχεδιασμός των εθνικών στρατηγικών προϋποθέτει διαρκή ανάλυση των σύνθετων διεθνών δεδομένων, δυναμικό επαναπροσδιορισμό του εθνικού συμφέροντος και ανάταξη όλων των συντελεστών αποτρεπτικής ισχύος εκάστης χώρας, τόσο της λεγόμενης «σκληρής» (hard), ήτοι των ικανοτήτων στρατιωτικού ή/και οικονομικού εξαναγκασμού, όσο και εκείνης της «ήπιας» (soft), ήτοι των πολιτικοδιοικητικών, πολιτισμικών και αναπτυξιακών δυνατοτήτων της. Στην περίπτωση της Ελλάδας, είναι προφανής η προτεραιοποίηση της «σκληρής», αλλά και επιτακτικός ο συνδυασμός της με την «ήπια» ισχύ.

Η αναθεωρητική agenda του εξ ανατολών γείτονα απαιτεί αναπτυγμένο αμυντικό σχεδιασμό, με τις απαραίτητες τεχνολογικές καινοτομίες και σε συνάρτηση με την προσπάθεια συνδιαμόρφωσης κοινής ευρωπαϊκής άμυνας. Αναγκαίο, ωστόσο, συμπλήρωμα είναι η ουσιαστική αξιοποίηση της πλούσιας «ήπιας» ισχύος/πολιτισμικού κεφαλαίου της χώρας, ως «ελκυστικό μοντέλο επιρροής» (σύμφωνα με την εννοιολόγηση του Nye), που εξισορροπεί και τις ανησυχίες περί αέναης κούρσας ανταγωνιστικών εξοπλισμών.

Κρίση “πολυπολιτισμικού” υποδείγματος

Τα εκάστοτε χαρακτηριστικά της «ήπιας ισχύος» προσδιορίζονται από γεω-ιστορικές και πολιτισμικές σταθερές, αλλά και από μεταβλητές εσωτερικών και διεθνών μετατοπίσεων. Σήμερα, σε συνέχεια των ρηγματώσεων της παγκοσμιοποίησης, βιώνουμε την κρίση του «πολυπολιτισμικού» υποδείγματος του «μεταεθνικού αστερισμού» (κατά την ορολογία του Χάμπερμας). Βεβαίως, την εν λόγω κρίση υπαινίχθηκε από τη δεκαετία του ΄90 ο Χάντιγκτον, απαντώντας στον ενθουσιασμό του πρώην μαθητή του Φουκουγιάμα για το «τέλος της Ιστορίας», με τη θεώρηση της «σύγκρουσης των πολιτισμών», αμφισβητώντας τη στερεότητα του μεταπολεμικού οικουμενικού «πολυπολιτισμικού consensus»/αντοχή της ειρηνικής συνύπαρξης ετερογενών πολιτισμικών συστημάτων.

Στο μεταξύ, η προσαύξηση των προσφυγικών/μεταναστευτικών ροών, ιδιαίτερα προς την Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική, και η συναφής έξαρση του θρησκευτικού/ισλαμικού εξτρεμισμού, έχουν προκαλέσει παρενέργειες στη συνεκτικότητα των δυτικών κοινωνιών, πολιτισμική ανασφάλεια και αμφισβήτηση του αξιακού κεκτημένου της πλουραλιστικής δημοκρατίας. Επανατίθενται, έτσι, καίρια ζητήματα «ήπιας» ισχύος και, πρωτίστως, η θεμελιώδης σχέση των δικαιωμάτων της ελευθερίας και της ασφάλειας, στο πλαίσιο της διαχείρισης της συμβίωσης διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων.

Παράλληλα, μεγάλη απήχηση αποκτά η θρησκεία, σε επίπεδο κοινωνίας πολιτών, συνηγορούσας της κρίσης εμπιστοσύνης έναντι των ηγετικών ελίτ, ως αποτέλεσμα -μεταξύ άλλων- της οικονομικής υποβάθμισης/κοινωνικής περιθωριοποίησης ευρύτερων μικρομεσαίων στρωμάτων και της συναφούς αναζήτησης μιας «ηθικής ισορροπίας όταν η πολιτική εξουσία χάνει το μέτρο της» (όπως δίδαξε ο Σοφοκλής). Σε επίπεδο δε διεθνών σχέσεων, ο ρόλος της θρησκείας σχετίζεται εμφανώς με τα εθνικά συμφέροντα και υπακούει σε γεωπολιτικές σκοπιμότητες. Δεν εξαντλείται στην κυρίαρχη πολιτισμική αντιπαράθεση Ισλάμ-Δύσης, αλλά εκτείνεται σε ευρύτερες συγκρούσεις «ομόδοξων» (Ρωσία Πούτιν-ευρωπαϊκές χώρες), συγκλίσεις «ετερόδοξων» (Ινδία-δυτικού κόσμου) ή ενσωμάτωση στέρεων παραδοσιακών στοιχείων πολιτισμού στην εξωτερική πολιτική (Κίνα).

Αναδιατύπωση της «ήπιας» ισχύος

Στα καθ’ ημάς, η «ήπια» ισχύς επανέρχεται στην επικαιρότητα με τη δικαστική απόφαση για το καθεστώς της Μονής Σινά, σε συνέχεια και της προηγηθείσας μετατροπής σε μουσουλμανικά τεμένη της Αγίας Σοφίας και της Μονής της Χώρας. Σε ένα περιβάλλον αναδίπλωσης των διεθνών δρώντων σε εθνικές/θρησκευτικές αντιπαραθέσεις και ρευστοποίησης των συμμαχιών, η Ελλάδα διαθέτει ικανό πολιτισμικό κεφάλαιο (διαχρονικότητα γλώσσας/παιδείας, θρησκευτική ομοιογένεια) προκειμένου να αναπτύξει μια πιο επιδραστική πολιτιστική και θρησκευτική διπλωματία. Προς τούτο, πρέπει να υπερβεί νεοελληνικά ταυτοτικά διλήμματα και σχετικές γραφειοκρατικές αγκυλώσεις, τα οποία, παρά τη μεταπολιτευτική θεσμική της ωρίμανση, καθηλώνουν τη χώρα σε εν προκειμένω «αντιδραστική» (reactive) και όχι προληπτική (proactive) δύναμη.

Η αναδιατύπωση της «ήπιας» ισχύος στο πλαίσιο ενός νέου αφηγήματος πλοήγησης της χώρας στη μετανεωτερικότητα της βιαιότητας και της αντι-αισθητικής κάθε είδους λαϊκισμών, προσλαμβάνει σημαίνοντα και επείγοντα χαρακτήρα. Ασφαλές υπόβαθρο παρέχει η συνέχεια της ιστορίας του ελληνικού πολιτισμού (αρχαιοελληνικός, ελληνιστικός, βυζαντινός, νεοελληνικός) και η αξιακή σύζευξη Ελληνισμού και Χριστιανισμού, στο μέτρο των πραγματικών δυνατοτήτων της χώρας, και όχι των φαντασιώσεων περί μεταφυσικής μοναδικότητας. Το ένδοξο παρελθόν πρέπει να εμπνεύσει και να αποτυπωθεί σε ένα ρεαλιστικό και καινοτόμο σχέδιο για το μέλλον.

Με στρατηγική επιδίωξη τη φιλοτέχνηση μιας ελκυστικής εικόνας της Ελλάδας στο διεθνή πολιτιστικό χάρτη, ως φυσικό και ευνοϊκό πεδίο αναφοράς-της προσδιορίζεται η ευαίσθητη μείζων γεωπολιτική περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης-Ανατολικής Μεσογείου-Μέσης Ανατολής, όπου συναντώνται και εξελίσσονται ανέκαθεν πολιτισμοί και θρησκείες και όπου η χώρα διαθέτει διαχρονική παρουσία και ισχυρά ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα (εμπορικές/πολιτισμικές δικτυώσεις, χριστιανικές κοινότητες). Υπό όρους δε σημερινού γεωπολιτικού πλεονεκτήματος, η περιοχή αποκτά πρόσθετο ενδιαφέρον ως ζώνη (παρα)θαλασσίων οδεύσεων σε αντίστιξη προς την ηπειρωτική ευρασιατική ζώνη.

Δισυπόστατη προσέγγιση

Η αξιοποίηση των οικείων συγκριτικών πλεονεκτημάτων, θα μπορούσε να οργανωθεί γύρω από μια δισυπόστατη προσέγγιση: α) ενός είδους «αμυντικού ρεαλισμού» (δάνειος όρος από τον Μερσχάιμερ) και β) μιας διεκδικητικής εξωστρέφειας. Το α΄ αφορά στην προστασία και τη νομική κατοχύρωση της πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς, σε διμερές και πολυμερές/διεθνοποιημένο επίπεδο, συμπεριλαμβάνοντας τα απαράμιλλης ακτινοβολίας ιστορικά μνημεία και ιερά προσκυνήματα, καθώς και τις ελληνορθόδοξες και λοιπές χριστιανικές κοινότητες που κινδυνεύουν με διώξεις (βλ. Συρία).

To β΄ αναδεικνύει τον πρωτοβουλιακό και παρεμβατικό ρόλο της Ελλάδας διεθνώς, από την ενίσχυση των ανά τον κόσμο κέντρων νεοελληνικών σπουδών, με ανθρώπινο και προηγμένο τεχνολογικό εξοπλισμό, μέχρι την ενεργό συμμετοχή στο διαπολιτισμικό και διαθρησκευτικό διάλογο, προσδίδοντας προστιθέμενη αξία στην αλληλοκατανόηση και συνεργασία των λαών, αλλά και στον επιδιωκόμενο σταθεροποιητικό και διαμεσολαβητικό ρόλο της χώρας.

Αυτά θα συνεισέφεραν, συγχρόνως, στις αναζητήσεις και περί ευρωπαϊκής ταυτότητας, στο βαθμό που η ΕΕ θέλει να παραμένει κανονιστικό εγχείρημα «ήπιας» ισχύος, ειρήνης και ανθρωπισμού. Τέλος, η διαπολιτισμική συνεργασία θα υποβοηθούσε την προσπάθεια κοινής αντιμετώπισης των σύγχρονων προκλήσεων και ηθικοπολιτικών διλημμάτων ως προς το κλίμα/περιβάλλον/ενέργεια, το μεταναστευτικό και την ψηφιακή επανάσταση/τεχνητή νοημοσύνη, ιδιαίτερα στο ευάλωτο ευρωμεσογειακό οικοσύστημα, στο οποίο προτεραιοποιούνται οι ανάγκες σταθερότητας, ανθεκτικότητας και διασυνδεσιμότητας, αναβαθμίζοντας το διεθνές κύρος και επιρροή της χώρας.