Η μεταφυσική των θρησκευμάτων – Ηθικές και αισθητικές αξίες

Οἱ διάφορες θρησκεῖες, ὅπου ἐπικράτησαν, ἔχουν ἐν πολλοῖς ἐπηρεάσει συνολικά τόν ἀνθρώπινο βίο. Καί εἶναι ἑπόμενο νά σχετίζονται, ἄμεσα ἤ ἔμμεσα, μέ ὅλες τίς πλευρές τῶν διαφόρων ἀξιῶν, τῶν λογικῶν, τῶν αἰσθητικῶν, τῶν ἠθικῶν, καί βεβαίως τῶν μεταφυσικῶν. Διότι τά θρησκεύματα δέν κινοῦνται ὡς ἀνεξάρτητες ὀντότητες. Βρίσκονται σέ ἀλληλεπίδραση καί ἀλληλεξάρτηση μέ πολλούς ἄλλους παράγοντες: ἐθνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς, κοινωνικούς, οἰκονομικούς. Ἐπηρεάζουν καί ἐπηρεάζονται.

Κάθε ἀνεπτυγμένο θρήσκευμα ἔχει (α) ἕναν ὑπερβατικό προσανατολισμό πού κατευθύνει πρός μία ἀπόλυτη ἀλήθεια, πρός ἕναν ὑπέρτατο σκοπό, καί (β) ἕνα σύστημα δογματικῶν, ἀξιωματικῶν θέσεων ἑρμηνείας τοῦ κόσμου. Αὐτά προσδιορίζουν τίς λογικές καί μεταφυσικές ἀξίες, τίς ὁποῖες τό θρήσκευμα ὑποστηρίζει.

Ὅπως εἶναι προφανές, ἡ σύγκλιση ἀπόψεων, στίς περιοχές τῆς ἀπόλυτης ἀλήθειας καί τοῦ ὑπερβατικοῦ προσανατολισμοῦ πού καθορίζουν, εἶναι πολύ δύσκολη. Οἱ θρησκεῖες μάλιστα πού ἐπηρεάζουν συνολικά πάνω ἀπό τό ἥμισυ τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς (Χριστιανισμός καί Ἰσλάμ), καθώς καί ὁ προγενέστερός τους Ἰουδαϊσμός, εἶναι θρησκεῖες πού στηρίζονται σέ θεία ἀποκάλυψη.

Οἱ θεμελιώδεις ἀξίες περί τοῦ ἀληθοῦς, τοῦ ἀγαθοῦ, τοῦ ἁγίου πού τίς διέπουν θεωροῦνται δεδομένες “ἄνωθεν”. Οἱ φιλοσοφικές ἀναλύσεις καί οἱ νομοθετικές ρυθμίσεις ἀκολουθοῦν. Τό ἄλλο θρησκευτικό ρεῦμα, πού πηγάζει ἀπό τήν ἰνδική καί τήν κινεζική ἀναζήτηση τοῦ Ὑπερβατικοῦ, ἐκ πρώτης ὄψεως δέν εἶναι ἐξαρτημένο ἀπό μιά ἅπαξ διά παντός ἄνωθεν ἀποκάλυψη.

Ἀναπτύχθηκαν ἐντούτοις διάφορες σχολές μέ συγκεκριμένες θεωρίες γιά τήν ἀπόλυτη ἀλήθεια. Ἐξ ἄλλου, κάθε θρήσκευμα ἔχει τίς τελετουργικές παραδόσεις του καί πολλά συμβολικά στοιχεῖα μιᾶς συλλογικῆς ἐμπειρίας. Μέσα σ᾽ αὐτά ἔχουν ἀναπτυχθεῖ τά γράμματα, οἱ τέχνες (ἀρχιτεκτονική, μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, μικροτεχνία κ.τ.λ.) καί ποικίλες πολιτιστικές ἀξίες. Τά πιό ἐντυπωσιακά ἐπιτεύγματα τῆς τέχνης φέρουν τή σφραγίδα τῆς θρησκευτικῆς ἐμπνεύσεως. Συνεπῶς, οἱ θρησκεῖες συνδέονται καί μέ πολλές αἰσθητικές ἀξίες. Ἡ πολιτιστική δημιουργία κάθε θρησκείας συνήθως ἐκλαμβάνεται ὡς ἐμπλουτισμός τῆς πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς τῆς ἀνθρωπότητος.

Αλληλογνωριμία των θρησκευμάτων

Στή σύγχρονη ἀναζήτηση γιά τήν ἐπίτευξη κάποιας συγκλίσεως τῶν θρησκειῶν στό θέμα τῶν πανανθρωπίνων ἀξιῶν, ἡ ἔμφαση δίνεται κυρίως στίς “ἠθικές ἀξίες”. Δέν πρέπει ὅμως νά παραθεωρεῖται ὅτι οἱ λογικές, οἱ αἰσθητικές, οἱ ἠθικές, οἱ μεταφυσικές ἀξίες συμπλέκονται καί ἀλληλοεπηρεάζονται, ὅπως τά διάφορα συστήματα τοῦ ὀργανισμοῦ: νευρικό, μυϊκό, κυκλοφορικό.

Ἀπό τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα ἔγιναν προσπάθειες γιά μιά καλύτερη ἀλληλογνωριμία καί προσέγγιση ἀνθρώπων διαφόρων θρησκευμάτων, μέ διεθνῆ διαθρησκειακά συνέδρια καί ὀργανισμούς. Προσπάθειες ὅμως γιά μονιμότερες δομές δέν τελεσφόρησαν. Ἡ προσέγγιση κινήθηκε σέ πιό βατό ἔδαφος, ὅταν καθορίσθηκαν συγκεκριμένα ζητήματα καί στόχοι, μέ ἀναφορά σέ σύγχρονα θέματα πού ἀντιμετωπίζει ὅλη ἡ ἀνθρωπότητα. Π.χ. ἡ “Παγκόσμια Συνέλευση γιά τή Θρησκεία καί τήν Εἰρήνη” (World Conference on Religion and Peace) βρῆκε μεγαλύτερη ἀνταπόκριση σέ πολλές χῶρες καί συνεχίζει τή δράση καί τίς παρεμβάσεις της.

Μετά τήν 11η Σεπτεμβρίου 2001 σημειώθηκε ἐπιτάχυνση διαθρησκειακῶν συνεδρίων, μέ τήν ἐλπίδα ὅτι αὐτό θά βοηθοῦσε στήν καταπολέμηση τῆς τρομοκρατίας καί τή στήριξη τῆς εἰρήνης. Ἡ ἀναζήτηση γιά κοινῶς ἀποδεκτές πανανθρώπινες ἀξίες πολύτροπα ἐπιταχύνεται. Στήν ἐποχή μας, ὅλο καί περισσότερο συνειδητοποιεῖται ἡ ἱστορική πρόκληση καί εὐθύνη τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων ἔναντι τῆς ἑνιαίας ἀνθρωπότητος. Διανοούμενοι πού ἀνήκουν σέ διάφορα θρησκεύματα, ἔστω καί ἄν ὁρμῶνται ἀπό διαφορετικές προϋποθέσεις, καταβάλλουν προσπάθειες ὥστε νά συμφωνήσουν σέ ὁρισμένες βασικές θέσεις.

Πρωτοβουλία γιά τήν εἰρήνη

Ἀναγνωρίζεται ὅτι πολλές ἀπό τίς ἀρχές τῶν ἐπιμέρους θρησκειῶν διαμορφώθηκαν σέ προγενέστερες ἐποχές μέσα σέ διαφορετικές συνθῆκες. Καί συνεπῶς σήμερα, στίς νέες ζυμώσεις πού συντελοῦνται διεθνῶς, προσφέρονται νέες δυνατότητες ἐπανερμηνείας τοῦ βασικοῦ πυρήνα κάθε θρησκείας. Κρίσιμα θέματα στόν σύγχρονο διαθρησκειακό διάλογο παραμένουν ἡ παγκόσμια εἰρήνη, ἡ διαδικασία τῆς παγκοσμιοποιήσεως, ὁ περιορισμός τῆς βίας καί ἡ ἀντιμετώπιση τῆς μολύνσεως τοῦ περιβάλλοντος. Ἐντούτοις, πρέπει νά ἀποφευχθοῦν οἱ ἁπλουστεύσεις.

Πρό καιροῦ, ἕνας γνωστός μου καθηγητής Πανεπιστημίου μοῦ τηλεφώνησε γιά νά μέ παρακινήσει νά πάρουμε μιά πρωτοβουλία γιά τήν εἰρήνη. Ἡ πρότασή του ἦταν νά συγκεντρωθοῦν ἡγέτες καί διανοούμενοι τῶν μεγάλων θρησκευμάτων καί νά ἀποφασίσουμε νά διαγράψουμε ἀπό τά ἱερά μας κείμενα ὅ,τι ἀντιστρατεύεται στήν εἰρήνη καί ἐνισχύει τόν πόλεμο.

Προσπάθησα νά τοῦ ἐξηγήσω ὅτι κάτι τέτοιο εἶναι ἀνέφικτο. Διότι οἱ ἱερές γραφές τῶν διαφόρων θρησκευμάτων ἔχουν γιά τούς ὀπαδούς τους ἀδιαπραγμάτευτο κύρος καί δέν ὑπόκεινται σέ ἀναθεώρηση ὅπως τά συντάγματα τῶν κρατῶν. Οὔτε μπορεῖ νά ὑπάρξει κάποιο ὄργανο, ἕνα εἶδος θρησκευτικοῦ ΟΗΕ, πού θά τολμοῦσε νά ἐπιχειρήσει κάτι τέτοιο. Ὁ μόνος τρόπος ἐνισχύσεως τῆς εἰρηνικῆς προσπάθειας σέ παγκόσμιο πεδίο εἶναι ἡ καλλιέργεια ἠπίου κλίματος μεταξύ τῶν ἐκπροσώπων τῶν θρησκευμάτων, ἡ τόνωση τοῦ εἰρηνικοῦ πυρήνα τοῦ θρησκευτικοῦ συναισθήματος.