Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου και η κρίσιμη συμμετοχή των Ρώσων

Ας το πούμε ξανά: «Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις». Και έχοντας τούτο κατά νουν, ας θυμηθούμε μία επισήμανση του Σπυρίδωνος Τρικούπη (1788-1873), πατέρα του Χαρίλαου: Ο όρος “Φιλική Εταιρεία”, στο πλαίσιο της Ελληνικής μας Γλώσσας, συνιστά σολοικισμό (ασυνταξία). Γιατί; Διότι στα Νέα Ελληνικά, η μυστική οργάνωση που προετοίμασε τον Μεγάλο Ξεσηκωμό του 1821, έπρεπε κανονικά να ονομάζεται “Εταιρεία των Φἰλων”. Με άλλα λόγια, παρατηρείται εδώ χρήση επιθέτου αντί γενικής (κτητικής). Κι αυτό είναι χαρακτηριστικό των σλαβικών γλωσσών γενικώς και της ρωσικής ιδιαιτέρως. Εκ των Ρώσων, άλλωστε, υποστηρίχθηκαν αρχικά οι Φιλικοί. 

Οι εκ των αναγνωστών μας μελομανείς οπωσδήποτε θα θυμούνται  το περίφημο έργο του Τσαϊκόφσκυ “Η Λίμνη των Κύκνων”. Ε, ο τίτλος του συγκεκριμένου μπαλέτου στα ρωσικά είναι “Λεμπεντίναϊε Όζερα”, δηλαδή “Κυκνίσια Λίμνη”. Έτσι, ο επικεφαλής της Ρωσικής Εκκλησίας δεν αποκαλείται “Πατριάρχης Μόσχας” αλλά “Μοσχοβίτης Πατριάρχης” (Μασκόβσκιη Πατριάρχ), το Πανεπιστήμιο Αθηνών λέγεται “Αθηναϊκό Πανεπιστήμιο” (Αφήνσκηι Ουνιβερσιτέτ) κ.ο.κ.

Τί σημαίνουνε όλα αυτά; Πώς η “Φιλική Εταιρεία” μας έχει προέλευση αναμφιβόλως ρωσική. Λαμβάνοντας, λοιπόν, αυτό υπόψη, μπορούμε να προχωρήσουμε πατώντας, όπως έλεγαν οι Πατέρες μας, σε “έδαφος στερεό”. Η “Φιλική Εταιρεία”, πράγματι, δεν ιδρύθηκε το 1814 αλλά πολύ νωρίτερα. Σε σχετικό έγγραφο του Διπλωματικού και Ιστορικού Αρχείου του (ελληνικού) Υπουργείου Εξωτερικών, εντοπίζεται χρονολογία “Έτος 21ο των Φιλικών, Απριλίου 20”. Συνεπώς, εάν δεχθεί κανείς το έτος 1814 που συμβατικώς προβάλλεται ως εκείνο κατά το οποίο δημιουργήθηκε η Εταιρεία, απλή αριθμητική καταδεικνύει το σφάλμα: 1814+21=1835, οπότε η Ελλάδα ήταν ήδη προ πολλού Κράτος ανεξάρτητο.

Τι στην πραγματικότητα έγινε; Σύμφωνα με όσα σήμερα είναι γνωστά, ο αρχικός σπόρος ρίχθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας από τον Ρήγα Φεραίο. Στη συνέχεια, η Εταιρεία οργανώθηκε στο Βουκουρέστι, πρωτεύουσα της Βλαχίας, που ήταν ηγεμονία αυτόνομη υπό την απλή επικυριαρχία του Σουλτάνου των Οθωμανών, και τελικώς μεταφέρθηκε στη Μόσχα, παραδοσιακή πρωτεύουσα της Ρωσίας, όπου και εδραιώθηκε.

Η στάση των Ρώσων στην Επανάσταση

Κατά τις παραμονές, μάλιστα, της Ελληνικής Επανάστασης, η βασική της δομή ήταν η εξής: Αρχηγός της Εταιρείας ήταν ο ίδιος ο Αυτοκράτωρ Πασών των Ρωσιών (Τσάρος) Αλέξανδρος Α’. Για λόγους διπλωματικούς όμως, η εν λόγω “Αρχή” παρέμενε αφανής ή, έστω, άρρητη. Άνθρωπος του Τσάρου, όμως όσον αφορούσε στην εξάπλωση και καθοδήγηση της Εταιρείας, είχε οριστεί ο Ιωάννης Καποδίστριας, που ήδη είχε μία λαμπρή σταδιοδρομία στο ρωσικό Υπουργείο Εξωτερικών. Και τελικώς, “Γενικός Επίτροπος της Αρχής”, δηλαδή Διοικητής εν ονόματι του Τσάρου, αναδείχθηκε ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, υποστράτηγος του Ρωσικού Στρατού που είχε ανδραγαθήσει (και τραυματιστεί) στη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων.

Ο Αλέξανδρος Α’ περιέβαλε με σαφή ευμένεια το έργο των Φιλικών. Όπως αρμοδίως διαμήνυε ο Καποδίστριας, ήθελε απλώς «να πέσουν λίγες τουφεκιές, για να αρχίσει εχθροπραξίες κατά της Υψηλής Πύλης». Τί λοιπόν ήταν αυτό που έγινε, ώστε να αποκηρύξει τελικώς τον Υψηλάντη, να διώξει τον Καποδίστρια στην Ελβετία και να αρνηθεί εμπράκτως να σταθεί στο πλευρό των ξεσηκωμένων Ελλήνων; Η απάντηση στο –ιδιαίτερα εύλογο– ερώτημα είναι τόσο περίπλοκη, που ξεπερνάει και την πλέον καλπάζουσαν φαντασίαν.

Ο τότε Τσάρος έπασχε από διχασμό προσωπικότητας, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, που ο Κίσσινγκερ, στο βιβλίο του “Ένας αποκατεστημένος κόσμος…” τον χαρακτήρισε σχιζοφρενή. Πράγματι, εμφορούνταν από δημοκρατικές πεποιθήσεις. Ανάλογη ήταν η ιδεολογία του Καποδίστρια. Το περίφημο έργο “Ελληνική Νομαρχία”, που εκδόθηκε ανωνύμως κάπου στην Ιταλία το 1806, αποδείχθηκε πρόσφατα, χάρη σε πολύχρονη έρευνα ερασιτέχνη ιστορικού, ότι υπήρξε έργο του Καποδίστρια, κάτι που, χωρίς να προχωρήσει σε λεπτομέρειες, είχε υποπτευθεί ήδη ο Κ. Θ. Δημαράς. Και στο μικρό του αυτό βιβλίο, ο μετέπειτα Κυβερνήτης μας εξαίρει την εν νόμω Δημοκρατία ως πολίτευμα κατεξοχήν κατάλληλο όχι μόνο για τη χώρα μας, η απελευθέρωση της οποίας είχε ήδη προγραμματιστεί, μα για το σύνολο της Ευρώπης και γενικώς της υφηλίου.

Τα “δημοκρατικά φρονήματα”, λοιπόν, είχανε φέρει κοντά τον Τσάρο Αλέξανδρο στον Έλληνα υπουργό του. Και εδώ έγινε το καθοριστικής σημασίας μπλέξιμο. Ως γνωστόν, η κατά της Ρωσίας εκστρατεία του Μεγάλου Ναπολέοντα είχε αποτύχει οικτρώς. Και στη συνέχεια, ρωσικά στρατεύματα κατέλαβαν το Παρίσι. Εκεί, όμως, οι αξιωματικοί του Ρωσικού Στρατού, γόνοι αριστοκρατικών οικογενειών, ήλθαν σε επαφή με Γάλλους και Γαλλίδες, που παρέμεναν πιστοί στα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης.

Το όνειρο των Ρομανώφ

Το αποτέλεσμα; Πολλοί από τους εν λόγω Ρώσους αξιωματικούς, “προσηλυτίστηκαν” και πήραν την απόφαση να κάνουν στη δική τους χώρα ό,τι είχε γίνει στη Γαλλία κατά τα έτη 1789-1792. Έτσι, κατά τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα σχηματίστηκαν στη ρωσική επικράτεια συνωμοτικού χαρακτήρα και επαναστατικών βλέψεων οργανώσεις στελεχών του στρατεύματος που απέβλεπαν, κατά πρώτο και κύριο λόγο, στην κατάλυση του αυταρχικώς μοναρχικού καθεστώτος.

Τα μέλη τους τελικώς συσπειρώθηκαν γύρω από την προσωπικότητα του Πάβελ Πέστελ, αξιωματικού βεβαίως, αλλά Λουθηρανού το θρήσκευμα, ο οποίος σχεδόν ανοιχτά διακήρυσσε ότι σκόπευε να υποβάλει τη Ρωσία σε ένα τραχύτατο “επαναστατικό κατακλυσμό”. Εξηγούσε, επιπλέον, πως η εμπλοκή της Ρωσίας σε πόλεμο κατά της Τουρκίας έμελλε να αποτελέσει τον σπινθήρα για την εξέγερση κατά του Τσάρου, τη συνακόλουθη θανάτωση όλων των μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας και γενικώς τη ριζική πολιτική και κοινωνική αλλαγή της Ρωσικής Γης. Οι ακραίοι οπαδοί του τελικώς ονομάστηκαν Δεκεμβριστές. Σε αυτούς συγκαταλεγόταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ενώ ο Καποδίστριας, χωρίς να συμμετέχει ενεργά, οπωσδήποτε είχε “γνώση των τεκταινομένων”.

Έτσι, αισίως φθάνουμε στις αρχές του κρίσιμου έτους 1821. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, με τη συγκατάθεση του Τσάρου, εισβάλει στις αυτόνομες Ηγεμονίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, με σκοπό –σύμφωνα με την επιθυμία του αυτοκράτορά του– να αρχίσει πορεία προς την Κωνσταντινούπολη, η “απελευθέρωση” της οποίας από τον “οθωμανικό ζυγό” αποτελούσε παλαιό όνειρο της δυναστείας των Ρομανώφ.

Η αποκήρυξη του Υψηλάντη

Την τελευταία στιγμή, όμως, η περίφημη Μυστική Αστυνομία της Ρωσίας, η μετέπειτα Οχράνα (Οkhrana), πληροφορήθηκε τον κίνδυνο που –στην περίπτωση σύρραξης με την Τουρκία– απειλούσε τον Τσάρο και δεόντως τον ειδοποίησε. Έτσι, ο Αλέξανδρος Α’ αποκήρυξε τον Υψηλάντη και το κίνημά του και υπέβαλε σε “προσωπική ανάκριση” τον Καποδίστρια. Αυτός, αν και αρνήθηκε τη συμμετοχή του στους Δεκεμβριστές, υποχρεώθηκε να αποσυρθεί στην Ελβετία, και οι Έλληνες αφέθηκαν να πολεμήσουν μόνοι τους κατά των Οθωμανών.

Εξυπακούεται ότι αυτή η οιονεί ουδετερότητα της Ρωσίας ήτανε “μόνο για τα μάτια”. Οι Χριστιανοί που από τουρκοκρατούμενες περιοχές κατέφευγαν στη ρωσική επικράτεια γίνονταν με μεγάλη συμπάθεια δεκτοί και δαψιλώς τους παρέχονταν τα μέσα μιας διαβίωσης οπωσδήποτε άνετης. Η περίπτωση του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, ο οποίος σπούδασε σε “ελιτίστικο” σχολείο της Οδησσού είναι χαρακτηριστική.

Από την άλλη πλευρά, ο τότε Τσάρος βρισκόταν σε κατάσταση ισχυρής ψυχικής αναταραχής. Ήθελε να βοηθήσει τους Έλληνες, μα δεν μπορούσε. Έπρεπε να εξοντώσει τους εναντίον του συνωμότες, αλλά δεν ήταν έτοιμος να το κάνει. Έτσι, υπό το βάρος της συναισθηματικής του οδύνης, κατά το 1825 απλώς εξαφανίστηκε. Σύμφωνα, μάλιστα, με την αληθοφανέστερη εκδοχή, αποσύρθηκε σε δάση της Ρωσικής Γης, όπου ασκήτευσε “όπως οι πρώτοι μοναχοί του Χριστιανισμού”. Τον διαδέχτηκε ο αδελφός του Νικόλαος Α’, ο οποίος τον Δεκέμβριο του 1825, συνέτριψε πραξικοπηματική απόπειρα των Δεκεμβριστών, θανάτωσε τους επικεφαλής τους και χωρίς πια να φοβάται τυχόν ανατροπή του, άρχισε συστηματικώς να βοηθάει τους Έλληνες.

Η ματιά του Γέρου του Μοριά

Εδὠ επιβάλλεται μία διευκρίνιση. Όπως και πάλι έχει εναργώς επισημάνει ο Κίσσινγκερ, η κατά το 1821 κατάληψη της Τριπολιτσάς και η κατά τον επόμενο χρόνο καταστροφή του Δράμαλη στερέωσαν αμετακλήτως την Ελληνική Επανάσταση. «Ο Θεός έβαλε την υπογραφή Του για την ελευθερία της Ελλάδας και δεν την παίρνει πίσω», έλεγε ο Κολοκοτρώνης. Κάτι ήξερε!

Τα περίφημα “δάνεια της Ανεξαρτησίας”, που δόθηκαν στη χώρα μας κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1820, συνιστούν απόδειξη ατράνταχτη της εν προκειμένω –κατά τον Γέρο του Μοριά– “υπογραφής του Θεού”. Και διατί να το κρύψωμεν; Ακόμα και η εκστρατεία του Ιμπραήμ, “θέατρο” ήταν στην πραγματικότητα. Νέοι ερευνητές, που αναδιφούν τα οθωμανικά Αρχεία, το έχουν αποδείξει. Αποδείξεις, άλλωστε, υπάρχουν και σε πριν από πολλές δεκαετίες δημοσιευμένες ελληνικές πηγές.

Και τεκμήριο ανάλογο συνιστά το ότι ο Ιμπραήμ συστηματικώς απέφυγε να καταστρέψει τα σταφιδοχώραφα της βόρειας Πελοποννήσου, το προϊόν των οποίων αποτελούσε τον κύριο οικονομικό πόρο των επαναστατημένων Ελλήνων. Σκοπός της εκστρατείας των Αιγυπτίων ήταν, σε τελική ανάλυση, ο πειθαναγκασμός του Κολοκοτρώνη να υπογράψει την περιβόητη έκκληση προς τη Μεγάλη Βρετανία. Και ο Γέρος, έχοντας πια εξαντλήσει τις αντοχές του, υπέγραψε και απέστειλε ακόμη μία, προς τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών αυτή!

Η Ρωσία στο Ναυαρίνο

Έτσι, οι τρεις Δυνάμεις, που κατέστρεψαν τον οθωμανικό στόλο κατά τη ναυμαχία του Ναυαρίνου, απέβλεπαν η κάθε μία σε διαφορετικό σκοπό: Οι Βρετανοί, επιδιώκοντας την απεριόριστη κυριαρχία τους στις θάλασσες, ήθελαν την πλήρη εξάλειψη της ναυτικής ισχύος των μουσουλμάνων που, παρά τα φαινόμενα, παρέμενε υπολογίσιμη. Oι Γάλλοι, πάλι, ετοιμάζονταν για την κατάληψη (ουσιαστικώς προσάρτηση) της Αλγερίας.

Μόνο οι Ρώσοι ενδιαφέρονταν για τη δυναμική επισφράγιση της Ελληνικής Ανεξαρτησίας, πιστεύοντας βέβαια ότι το νέο Κράτος που έμελλε να αναδυθεί θα ήταν φιλικό έως τελείως φιλικό προς αυτούς. Γι’ αυτό άλλωστε και σε διεθνές επίπεδο, ως τέλος της Ελληνικής Επανάστασης μπορεί να θεωρηθεί ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1828-29 και η συνακόλουθη σύναψη της συνθήκης της Αδριανούπολης.

Έχοντας λοιπόν κανείς αυτά κατά νουν και παραμερίζοντας κάθε μορφής πολιτικές και ιδεολογικές προκαταλήψεις, θέτουμε το ερώτημα: Μπορεί να θεωρηθεί “εκδήλωση ήθους” το γεγονός ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν προσκάλεσε ρωσική αντιπροσωπεία στον εορτασμό της επετείου της ιστορικά καθοριστικής Ναυμαχίας του Ναυαρίνου; Η απάντηση εναπόκειται στους αναγνώστες μας…