Η Οδύσσεια ενός μαθητή και μιας κοινωνίας

Με ενδιαφέρον, βρήκα την ευκαιρία να ξαναδώ τις σημειώσεις και τα σχόλια επάνω στο σχολικό δοκίμιο της Ιλιάδας. Σαν να μην είχε υπάρξει το χρονικό διάστημα μεταξύ του “τότε” και του “σήμερα”, οι σελίδες γεφύρωναν το κενό, καθώς ξεφύλλιζα τις μισοσκισμένες σελίδες. Αισθάνθηκα σαν το βιβλίο να επέστρεφε ως παλιός επισκέπτης, που ερχόταν να ζητήσει λογαριασμό για όλα όσα είχα μελετήσει. Ένιωθα σαν να με παρακινούσε πατρικά να επανεξετάσω τις ορμές των σκέψεών μου και να αναπολήσω όλα όσα είχα σχεδιάσει τότε για το σήμερα.

Οι έντονες σημειώσεις, οι έντονα υπογραμμισμένες λέξεις, οι ερμηνευτικές παρατηρήσεις και τα σχόλια του καθηγητή αναζωπύρωσαν μέσα μου ένα ξεχασμένο περιβάλλον από συμμαθητές και απορίες που μπορούν να υφίστανται μόνο ψυχικά. Αδιαφορούν για το πώς θα μπορούσαν να μεταφερθούν σε λέξεις μέσα σε αυτό το άρθρο. Το οξύμωρο της προσωπικής αφήγησης έγκειται στις εικόνες που, με φιλολογική σβελτάδα, οι καθηγητές προσπαθούσαν να διαμορφώσουν στη σκέψη και φαντασία μας ως μαθητές.

Παλεύαμε με τις προσωπικές διηγήσεις των ηρώων για να κατανοήσουμε τις βαθύτερες έννοιες της ευρύτερης πλοκής και των προσπαθειών τους. Συνεχώς μας υπενθύμιζαν ότι αυτές οι έννοιες μετουσιώνονται μόνο μέσα από πνευματικές αρετές. Λέξεις όπως το “ασημοκαρφοπλούμιστο” εξυπηρετούσαν τις ανησυχίες των μεταφραστών για την απόδοση του κειμένου, αλλά ήξεραν ελάχιστα για τις δικές μας ανησυχίες και την απόγνωση να κατανοήσουμε αυτές τις έννοιες.

Φιλολογική μελέτη και σήμερα

Η διαμόρφωση του φιλολογικού έπους αναζητούσε ακροατές που θα εκτιμούσαν το βάρος των ιδεών, τις οποίες οι δημιουργοί ήθελαν να αποτυπώσουν με επιμονή. Στη διάρκεια αυτής της φιλολογικής προσπάθειας, το βάρος των λέξεων μάς παρακινούσε να εκτιμήσουμε τα ανώτερα αγαθά, για τα οποία αξίζει να αγωνίζεται κανείς. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια αυτής της μελέτης, η προσωπική πάλη με τα κοινωνικά δρώμενα έδειξε πόσο μακριά βρίσκεται το ιδανικό της φιλολογικής μελέτης από την πραγματικότητα. Σαν οπλισμένοι για μια μάχη που ήταν καταδικασμένη να χαθεί, αυτά τα φιλολογικά δοκίμια έμελλε να παραμείνουν ασφαλισμένα στις δεξαμενές της φαντασίας μας.

Τα φιλολογικά έργα έχουν κατοχυρώσει την αξία τους γιατί εμπεριέχουν τον νόστο της ατομικής και συλλογικής προσπάθειας. Αναδεικνύουν πως το άτομο πρέπει να κατανοήσει την πραγματική κατάσταση, στην οποία βρίσκεται. Επιστημονικές έρευνες παρουσιάζονται σε συνέδρια και ακαδημαϊκοί τονίζουν την ανώτερη διανοητική σκέψη του Ομήρου σε σύγκριση με τους άλλους πολιτισμούς της εποχής του. Άραγε, πώς μπορεί αυτή η σημαντική συμβολή στην παγκόσμια λογοτεχνία να συσχετιστεί με τα σημερινά δεδομένα στην Ελλάδα; Αλήθεια, πώς μπορεί η διδασκαλία αυτών των δυσκολονόητων δοκιμίων να συγκριθεί με την πραγματικότητα ενός συστήματος που προσπαθεί να εξαλείψει κάθε υπαρκτή αξία που ακόμη μάχεται να επιβιώσει;

Ίσως, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε αυτά τα κείμενα με τις καθημερινές κακουχίες που ταλαντεύονται στα πλοκάμια του σύγχρονου πολιτειακού κατεστημένου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πολιτισμικό κενό θα μεγαλώνει όσο η πραγματικότητα της ζωής των πολιτών δεν αντικατοπτρίζεται στα σχολικά θρανία. Οι δύσκολες έννοιες που κρύβουν μεγάλες αλήθειες, όπως η “ειρωνεία”, δικαιώνουν τις προσπάθειες των δημιουργών που θέλησαν να τις καταξιώσουν. Όμως, η σιωπή για το μεγάλο χάσμα που παραμένει τραγικά αδυσώπητο δεν μπορεί να παραλειφθεί.

Οδύσσεια και σωτηρία

Η τραγικότητα της ελληνικής κοινωνίας, που στηρίζει ένα σύστημα που αγνοεί τις ουσιαστικές δομές που την απαρτίζουν, παραμένει αιχμάλωτη στον δικό της κυκεώνα. Μοιάζει να θέλει να δηλητηριάζει τον εαυτό της. Ύστερα από τόσα χρόνια μελέτης αυτών των δύσκολων δοκιμίων, ας κάνουμε έναν νοερό απολογισμό για όλα όσα επιθυμήσαμε, αλλά δεν καταφέραμε να πραγματοποιήσουμε:

• Ίσως, η δυσκολία της συλλογικής αλλαγής να πρέπει να παρουσιαστεί ως το “μεγάλο θέμα” που θα κινητοποιήσει την κοινωνία να προβληματιστεί για τις ελευθερίες που εκμεταλλεύεται εις βάρος των άλλων.
• Ίσως, το πραγματικό δοκίμιο που πρέπει να γραφτεί να είναι αυτό της αποτυχίας του πολιτικού συστήματος, που καθημερινά πληγώνει τον βίο του πολίτη.
• Ίσως, αυτό να είναι το πραγματικό δοκίμιο που θα πάρει τη θέση της Οδύσσειας.

Αυτή η πρόταση μπορεί να φαίνεται παράλογη και απλοϊκή, καθώς αντιτίθεται στις αρχές της εκπαίδευσης που αποσκοπούν στην ανάδειξη των ανθρώπινων αρετών. Όμως, το αποτύπωμα της μελέτης, το οποίο έχει πλαισιωθεί από τις εξουσίες που το διαχειρίζονται, μοιάζει με απλό φτερούγισμα μπροστά στον όλεθρο που οι ίδιες έχουν δημιουργήσει. Δεν υπάρχει “σωτηρία” εκεί έξω στο πολιτισμικό γίγνεσθαι, εκτός από την προσωπική αναγνώριση της ατομικής αποφασιστικότητας, είτε για συμμετοχή είτε για απουσία από τα κοινά.