Η Ουτοπία σε κάνει να προχωράς…

«Πρόοδος είναι η υλοποίηση της μιας μετά την άλλη Ουτοπίας». (Όσκαρ Ουάϊλντ). Στην καθημερινή μας επικοινωνία-συνομιλία υπάρχουν λέξεις που άλλοτε χρησιμοποιούνται με θετική σημασία-φορτίο κι άλλοτε με αρνητική. Και δεν είναι μόνο η ιδεολογική σκοπιά, που καθορίζει την εννοιολογική προσέγγιση και την απότοκη νοηματοδότηση, αλλά κι ένα άλλο πλήθος παραγόντων όπως η θρησκεία, η ηθική, η καταγωγή, η κοινωνική τάξη, η πνευματικότητα, οι εμπειρίες, τα βιώματα…

Στην ομάδα αυτών των όρων ανήκουν και οι λέξεις τεχνοκράτης, παγκοσμιοποίηση, πολυπολιτισμικότητα, εθνικισμός, αναγκαιότητα κι άλλες πολλές. Άλλοι ταυτίζουν τον τεχνοκράτη – ισμό με την ψυχρή λογική και τους αριθμούς κι άλλοι με τη σωστή διαχείριση και διοίκηση. Άλλοι υπερθεματίζουν τα θετικά της παγκοσμιοποίησης (επικοινωνία, ελεύθερη ροή πληροφοριών) κι άλλοι τη θεωρούν ως γενεσιουργό αιτία πολλών δεινών και προϊόν του κεφαλαίου και των τραπεζών. Άλλοι θεωρούν την πολυπολιτισμικότητα ως την αναγκαία συνθήκη για την ειρηνική συνύπαρξη ανθρώπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά κι άλλοι ως απειλή για την εθνική μας καθαρότητα και ταυτότητα.

Ο εθνικισμός για άλλους συνιστά μία απειλή για την παγκόσμια ειρήνη και μία τύφλωση (εθνικός ναρκισσισμός) και για άλλους η αυτονόητη αγάπη μέχρι λατρείας του έθνους. Ακόμη και η αναγκαιότητα προκαλεί αντιτιθέμενες αξιολογήσεις. Άλλοι την ταυτίζουν με τον περιορισμό της ελευθερίας και την τυφλή υπακοή κι άλλοι νομίζουν πως η συμμόρφωση στις επιταγές της συνιστά τον αναγκαίο όρο για την ελευθερία του ανθρώπου.

Γνωστή είναι η εμβληματική φράση-θέση του Έγελου «Ελευθερία είναι η αποδοχή-υποταγή της αναγκαιότητας». Στη χορεία αυτών των λέξεων που κατανοούνται άλλοτε με θετική σημασία κι άλλοτε με αρνητική ανήκει και η ουτοπία με τα παράγωγά της, όπως: ουτοπικός, ουτοπιστικός, ουτοπιστής. Συχνά μιλάμε για ουτοπικά σχέδια, για ουτοπιστικές ιδέες και για ουτοπιστή πολιτικό.

Ουτοπία: Οι δύο όψεις

Οι περισσότεροι στο άκουσμα της λέξης ουτοπία ή των παραγωγών επιθέτων συνειρμικά οδηγούνται στις έννοιες ανέφικτο, ανεφάρμοστο, απραγματοποίητο, ιδανικό, φανταστικό, χιμαιρικό…. Υπάρχουν, όμως, κι εκείνοι που έχουν ταυτίσει την έννοια ουτοπία με κάτι θετικό. Ως μία, δηλαδή, πρόκληση ή κάλεσμα – προτροπή για κατάκτηση ενός στόχου ή τη δημιουργία ενός κόσμου ιδεατού. Για τον Λαμαρτίνο «Οι ουτοπίες συχνά αποδεικνύονται σαν πρόωρα διατυπωμένες αλήθειες».

Η ουτοπία είναι ένα σύστημα ιδεών, μία ιδεατή πραγματικότητα που κινείται στο χώρο του ανέφικτου και του ανεφάρμοστου. Είναι, όπως, ορίζει και η ετυμολογία της λέξης, ένας “ου τόπος”. Πρωτοχρησιμοποιήθηκε το 1516 από τον Άγγλο φιλόσοφο Τόμας Μουρ, για το ομώνυμο έργο του Utopie. H ουτοπία σύμφωνα με τους οπαδούς της είναι μία εικόνα ενός άλλου κόσμου, μία εικόνα του μέλλοντος απαλλαγμένη από τα ανεπιθύμητα στοιχεία του παρόντος. Η ιδεατή αυτή εικόνα είναι προϊόν της επεξεργασίας της πραγματικότητας με κριτήριο τις ιδέες και τις εμπνεύσεις του δημιουργού – οραματιστή. Η ουτοπία ως έννοια προϋποθέτει και συνεπάγεται τη φαντασία και το ονειρικό στοιχείο.

Νοηματικά τα τρία αυτά στοιχεία αλληλοεμπλέκονται και αλληλοτροφοδοτούνται. Άλλοτε προκαλούν θετικές αξιολογήσεις κι άλλοτε αρνητικές σε όποιον τομέα κι αν εκδηλωθούν, όπως: τέχνη, πολιτική, προσωπική βιοθεωρία. Οι εκτιμήσεις και οι αξιολογήσεις έχουν ως αφετηριακό σημείο το σκεπτικισμό που αναδύεται από την άποψη – θέση, αν το ουτοπικό – ονειρικό στοιχείο διαδραματίζει θετικό ή αρνητικό ρόλο στο άτομο και την κοινωνία γενικότερα. Ειδικότερα για το θέμα αυτό έχουν διατυπωθεί δύο διαφορετικές απόψεις.

Άνθρωπος και ουτοπία

Ο άνθρωπος από τη φύση του διαθέτει μία δύναμη προσαρμοστικότητας αλλά και μία δύναμη – διάθεση υπέρβασης της επικρατούσας κατάστασης: Η πρώτη, όσο κι αν φαίνεται μία συντηρητική στάση-εκδήλωση της ανθρώπινης ύπαρξης, βοήθησε σημαντικά στην επιβίωση του ανθρώπου. Η δεύτερη, όταν δεν εκδηλώνεται με πράξεις – ενέργειες, αισθητοποιείται μέσα από τα όνειρα και τις ουτοπικές σκέψεις του υποκειμένου για ένα άλλο, ιδεατό κόσμο.

Πολλές φορές, δηλαδή, το άτομο-υποκείμενο των ιστορικών αλλαγών συλλαμβάνει και πλάθει μία άλλη μορφή-εικόνα της πραγματικότητας που κινείται στο χώρο του ιδανικού, του ανέφικτου και της ουτοπίας. Αυτή η ουτοπική-ονειρική ενατένιση του κόσμου άλλοτε λειτουργεί θετικά και άλλοτε αρνητικά για τον άνθρωπο-δημιουργό της ιστορίας.

Αρνητικά γιατί φανερώνει μία αδυναμία προσαρμογής στην πραγματικότητα. Στην περίπτωση αυτή το άτομο συνθλίβεται από αρνητικά συναισθήματα, όπως: απογοήτευση, μελαγχολία, αβεβαιότητα και ενοχές. Αρέσκεται να ζει μέσα στις αυταπάτες και στις ψευδαισθήσεις που του προσφέρει ο ψεύτικος κόσμος του ονείρου και της ουτοπίας.

Δεν επικοινωνεί με την πραγματικότητα με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει προβλήματα τόσο σε ψυχολογικό όσο και σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο. Στην περίπτωση αυτή το άτομο αδυνατεί να κατανοήσει πως πολλές φορές στη ζωή μας ορίζεται από μία πραγματικότητα που ενέχει στοιχεία αναγκαιότητας.

«Ένας χάρτης του κόσμου που δεν περιέχει την Ουτοπία δεν αξίζει να τον κοιτάξεις καν, γιατί αφήνει έξω τη μόνη χώρα όπου η Ανθρωπότητα πάντα θα προσγειώνεται. Κι όταν προσγειωθεί, κοιτάζει πέρα και, βλέποντας μία καλλίτερη χώρα, ξεκινάει για εκεί. Πρόοδος είναι η υλοποίηση της μίας μετά την άλλη Ουτοπίας» (Όσκαρ Ουάϊλντ, “Η ψυχή του Ανθρώπου στο Σοσιαλισμό”).

Η ουτοπία ως μοχλός αλλαγής

Ωστόσο η δυνατότητα του ατόμου να δημιουργεί ένα κόσμο ονειρικό και να σκέπτεται ουτοπικά λειτουργεί θετικά για την κοινωνική πρόοδο και δρα θεραπευτικά για το άτομο-φορέα-υποκείμενο ονείρων και ουτοπιών. Κι αυτό γιατί το όνειρο και οι ουτοπίες γίνονται δύναμη και μας βοηθούν να απελευθερωθούμε από τα δεσμά μιας πεζής-καταπιεστικής πραγματικότητας και να ηχογραφήσουμε μία άλλη πιθανή εναλλακτική πραγματικότητα.

Τα όνειρα, δηλαδή, και οι ουτοπίες λειτουργούν ως πυροκροτητές πράξεων και συμπεριφορών με στόχο και όραμα ένα άλλο, διαφορετικό κόσμο. Ενεργοποιούν και αφυπνίζουν όλες εκείνες τις εσωτερικές δυνάμεις του ανθρώπου και τον καθιστούν πρωταγωνιστή της ζωής και της ιστορίας. Τον εθίζουν στην υγιή αμφισβήτηση του παραδοσιακού αλλά στην ανάγκη δόμησης –έστω και σε φαντασιακό επίπεδο– ενός άλλου, καλύτερου κόσμου.

Επιπρόσθετα οι ουτοπίες λειτουργούν θεραπευτικά γιατί ευνοούν μία δημιουργική διέξοδο στις ανησυχίες, στα ερωτήματα και στις αναζητήσεις του ανθρώπου και ιδιαίτερα του νέου. Η δύναμη, δηλαδή, και δυναμική της ουτοπίας βρίσκονται στο γεγονός ότι ο άνθρωπος δεν εγκλωβίζεται στις σειρήνες μιας “συστημικής” λογικής που προπαγανδίζει πως η υπάρχουσα πραγματικότητα είναι και η μόνη δυνατή. Έτσι η ουτοπία συνιστά βασικό φορέα αλλαγής και μετασχηματισμού τόσο των ανθρώπων όσο και της αντικειμενικής κοινωνικής πραγματικότητας.

Ιστορικά αποδείχθηκε πως η ουτοπία, το όνειρο και η φαντασία, όταν δεν συνιστούν μία ψυχοπαθολογική κατάσταση (ο φαντασιόπληκτος, ο αθεράπευτα ονειροπόλος) λειτουργούν ως κινητήριοι μοχλοί για την αλλαγή, την εξέλιξη και πρόοδο των κοινωνιών. Η ουτοπία και τα όνειρα μπορούν να γκρεμίσουν ακόμη και τα απόρθητα τείχη.

Είναι η άλλη πλευρά του δονκιχωτισμού. «Τρέλα μπορεί να είναι το να εγκαταλείπουμε τα όνειρά μας…Και η μεγαλύτερη τρέλα απ΄ όλες, να βλέπεις τη ζωή όπως είναι και όχι όπως θα έπρεπε να είναι… Να αλλάξεις τον κόσμο φίλε μου Σάντσο, δεν είναι τρέλα, ούτε ουτοπία. Είναι δικαιοσύνη!» (Θερβάντες).

Οι κυνηγοί της ουτοπίας

Αντίπαλοι της ουτοπίας η βιολογική κόπωση-αδράνεια των ανθρώπων που εθίζονται στο καθιερωμένο και μένουν πεισματικά προσκολλημένοι σε αυτό. Αντίπαλοι, επίσης, είναι τα μικροσυμφέροντα που αγιοποιούν το καθιερωμένο και λοιδορούν το νέο, το διαφορετικό ως εστία επικίνδυνων καταστάσεων. Αυτό είναι η άλλη πλευρά του πολιτικού συντηρητισμού.

Ωστόσο, τα όνειρα και οι ουτοπικές ιδέες όταν δεν εκφράζονται και δεν ζυμώνονται με τις ανάγκες και τα προβλήματα της κοινωνίας είναι μία ακίνδυνη εκρηκτική ύλη. Όταν, όμως, γίνουν “περιουσία” του κοινωνικού συνόλου, τότε μπορούν να εκραγούν και να προκαλέσουν τις αναγκαίες ρήξεις και αλλαγές. Έτσι προχωρά η ιστορία και ο πολιτισμός.

«Μας κλειδώνουν το μέλλον στα υπόγεια… Μα τίποτα δεν μας απαγορεύει! Κι αν είναι να ξαναρχίσουμε πάλι απ΄ την αρχή να προτιμήσουμε, από τους συναινετικούς πολιτικούς και τους πολυλογάδες εθνοπατέρες… από τους υπαλλήλους του εφικτού και τους ταχυδακτυλουργούς της έκτακτης ανάγκης, τους προφήτες της ρήξης και τους κυνηγούς της ουτοπίας» (Ανρί Μαλέρ, φιλόσοφος).