Η παγίδα του Πολυβίου – Ένας φιλορωμαίος απαντά στον Θουκυδίδη
07/10/2021
Γράφει ο Παναγιώτης Πασπαλιάρης *
Αν κάτι αξιοσημείωτο μπορεί να πει κάποιος για την εποχή που ζούμε είναι ότι φαίνεται να έχουν σωθεί οι μεγάλοι πόλεμοι μεταξύ των κρατών. Περιφερειακές συγκρούσεις και εμφύλιοι συμβαίνουν, ίσως και με μεγαλύτερη ένταση, αλλά τα μεγάλα κράτη, ιδιαίτερα στη δύση, έχουν σταματήσει να πολεμούν. Και το ερώτημα είναι, ως πότε;
Αυτοί που δεν ξεγελιούνται από την νηνεμία είναι οι ιστορικοί και οι διεθνολόγοι. Γι’ αυτούς το ζήτημα είναι πότε θα γίνει ο επόμενος μεγάλος πόλεμος και πού. Την πιο σπουδαία απάντηση για το ζήτημα δεν την έδωσαν συγκριτικές ή ποσοτικές μελέτες ούτε οι περίφημοι αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης. Την έδωσε και πάλι ο μακρινός μας φίλος, ο Θουκυδίδης. Ένας Αμερικανός καθηγητής, ο Graham Allison, επανάφερε στην επικαιρότητα τις σκέψεις του Αθηναίου στρατηγού και πατέρα της επιστημονικής ιστορίας, και συγκεκριμένα το κομμάτι εκείνο της ανάλυσης των αιτίων του Πελοποννησιακού πολέμου.
Για τον Θουκυδίδη ο πόλεμος έγινε λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης της αθηναϊκής ηγεμονίας. Η αλλαγή αυτή φόβισε τις παραδοσιακές δυνάμεις, και ιδιαίτερα τη Σπάρτη. Ο πόλεμος ήταν αναπόφευκτος. Ο Allison απομόνωσε αυτή την πρόταση του Θουκυδίδη, την ονόμασε “παγίδα του Θουκυδίδη” (Thucydides’ trap) και την εφάρμοσε στα όσα συμβαίνουν στον καιρό μας με τη ραγδαία άνοδο της Κίνας και την συνακόλουθη αντίδραση της Δύσης και ιδιαίτερα των ΗΠΑ.
Η θεωρία του Allison έγινε η δημοφιλέστερη σήμερα ιδέα στα συνέδρια των διεθνών σχέσεων και στις αναλύσεις του τύπου. Προτείνει ότι ένας πόλεμος μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ είναι πιθανότερο να συμβεί, παρά το αντίθετο. Όμως δε λέει τίποτα για το ποιος θα κερδίσει αυτόν τον πόλεμο. Και κάπου εδώ μπαίνει στην εξίσωση ο έτερος των μεγάλων ιστορικών της αρχαιότητας, ο Πολύβιος.
Πού κρίνεται ο πόλεμος
Γεννημένος στα χρόνια που η Ρώμη αναδύθηκε ως ηγέτιδα δύναμη, ο Πολύβιος ταυτίστηκε μαζί της. Ακολούθησε τους Σκιπίωνες στις κατακτήσεις τους και εξήγησε τόσο την άνοδό της όσο και το πλέγμα των διεθνών σχέσεων της εποχής, σε τέτοιο βαθμό και με τέτοιο τρόπο που θα έλεγε κανείς ότι αυτός είναι ο πατέρας της διεθνολογίας. Δεν τον ενδιέφεραν μόνο τα γεγονότα, τον ενδιέφεραν οι σχέσεις και οι κανόνες πίσω από τα γεγονότα.
Ο Πολύβιος, για κάποιους λόγους που θα εξηγήσουμε, επηρέασε περισσότερο τον κόσμο μας από ό,τι ο Θουκυδίδης. Πρώτα από όλα, η δικιά του “παγίδα” εξηγεί όχι μόνο τα αίτια ενός μεγάλου πολέμου, αλλά και το ποιος θα νικήσει. Ο Πολύβιος εξήγησε τους λόγους για τους οποίους η Σπάρτη έχασε την ηγεμονία της. Εξήγησε παράλληλα τους λόγους για τους οποίους ισχυρές εμπορικές δυνάμεις της εποχής, όπως η Ρόδος και το Βυζάντιο θα κατέληγαν υποτελείς ισχυρών πόλεων, παρά τον πλούτο τους και τη ναυτική τους δύναμη.
Για τον Πολύβιο ο πόλεμος κρίνεται εν πολλοίς στο ειρηνικό διάστημα πριν από αυτόν. Πώς προετοιμάζεται μια πόλη-κράτος, ποιες οι προτεραιότητές της, οι πηγές της δύναμής της, δηλαδή, ποιοι οι συνταγματικοί της νόμοι, ποιο το πολίτευμα. Οι πόλεις οι οποίες είχαν μεικτό πολίτευμα, ταυτόχρονα μοναρχικές, αριστοκρατικές και δημοκρατικές δομές είχαν πλεονέκτημα σε σχέση με τις πόλεις που ήταν αποκλειστικά μοναρχίες, δημοκρατίες ή αριστοκρατίες.
Αργά η γρήγορα μια μοναρχία θα καταλήξει στην τυραννία, μια αριστοκρατία σε ολιγαρχία, και μια δημοκρατία σε οχλοκρατία. Όταν όλα όμως τα πολιτεύματα αυτά ενυπάρχουν στη συνταγματική δομή μιας πόλης τότε το ένα συγκρατεί το άλλο. Η εξουσία μοιράζεται και αυτό είναι ευτύχημα. Δεν μπορεί κάποιος ή κάποιοι να συγκεντρώσουν την απόλυτη δύναμη στα χέρια τους, γεγονός που θα επιταχύνει τους νόμους της πολιτειακής εντροπίας, δηλαδή όπως τους εξήγησε ο Πολύβιος, τη διαφθορά που ακολουθεί πάντοτε μια ανεξέλεγκτη εξουσία.
Εφαρμογές στο σήμερα
Ο ένας συγκρατεί τον άλλον, δηλαδή ο ένας ελέγχει την εξουσία του άλλου, ώστε να μην κακοφορμίσει αυτή σε βάρος της πόλης, και έτσι το πολίτευμα έρχεται σε μια ισορροπία (checks and balances). Οι πόλεις κράτη πέφτουν στην “παγίδα του Πολυβίου” όταν επιδιώκουν στόχους που δεν συνάδουν με τις συνταγματικές τους δυνάμεις. Η Σπάρτη προσπάθησε να επεκταθεί, αλλά το πολίτευμά της δεν είχε σχεδιαστεί γι’ αυτό, και έτσι απέτυχε.
Οι εμπορικές δυνάμεις επεκτάθηκαν στις θάλασσες, πλούτισαν, αλλά μη έχοντας συνταγματική ισορροπία στο εσωτερικό τους, οδήγησαν τους πολίτες σε έναν πλαδαρό τρόπο ζωής, έναν νεοπλουτισμό, ασύμβατο με την υπεράσπιση της πατρίδας που χρειάζεται θυσίες. Έτσι έγιναν στόχος των άγριων γειτόνων τους, που έρχονταν και ξαναέρχονταν κάτω από τα τείχη τους για πλιάτσικο και υποταγή.
Η παγίδα του Πολυβίου εξηγεί θαυμάσια την αδυναμία ή την απροθυμία της Γερμανίας να ηγηθεί της Ενωμένης Ευρώπης. Η συνταγματική δομή της πότε ανθίσταται στις πολιτικές ενωσιακές πρωτοβουλίες (συνταγματικό δικαστήριο) και πότε αντιδρά σε ιδέες όπως ο ενωμένος στρατός (οικονομικές ελίτ). Εξηγεί επίσης την αδυναμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ηγηθεί του κόσμου δίπλα στις ΗΠΑ, ως ίσος προς ίσο.
Η συνταγματική ανισορροπία και ιδιαίτερα το δημοκρατικό έλλειμμα παράγει σειρά ανεκδότων με θέμα την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ), στα οποία μόνιμος πρωταγωνιστής είναι σήμερα ο άτυχος Josep Borel. Τη στιγμή που ο Αυστριακός ή Ιρλανδός πολίτης είναι αδύνατο να κατανοήσει γιατί πρέπει να πολεμήσει στα σύνορα της Ελλάδας ή της Ιταλίας αν χρειαστεί, δεν μπορεί κανείς πραγματικά να περιμένει η Ευρώπη να ηγηθεί στρατιωτικά ακόμα και στη γειτονιά της. Έπειτα, ποιον ηγέτη ακριβώς να ακολουθήσει στην ειρήνη ή στον πόλεμο, κανείς δεν έχει καταλάβει.
Γιατί η Κίνα θα χάσει
Εξηγεί τέλος, τους λόγους για τους οποίους η Κίνα θα χάσει στην πολυεπίπεδη αναμέτρηση με τις ΗΠΑ και τους συμμάχους της. Η εξουσία στην Κίνα συγκεντρώνεται σε ελάχιστους ανθρώπους. Η πίεση θα φέρει κακές αποφάσεις. Η Κίνα έχει βιώσει μέχρι σήμερα μόνο τον ανοδικό κύκλο του καπιταλισμού, όταν βιώσει τον καθοδικό, όλο αυτό το οικοδόμημα της παντοδυναμίας του κομμουνιστικού κόμματος πρόκειται να καταρρεύσει, ταυτόχρονα με τα φιλόδοξα σχέδια παγκόσμιας κυριαρχίας.
Αντιθέτως, οι ΗΠΑ εδώ και 250 χρόνια σχεδίασαν το πολίτευμά τους με κρυφό σύμβουλο τον Πολύβιο. Έκαναν ακριβώς ό,τι τους είπε ο Μεγαλοπολίτης ιστορικός, και αυτό το παραδέχονται όσοι γνωρίζουν το θέμα καλώς. Αυτό εννοούσαμε όταν είπαμε ότι ο Πολύβιος έχει επηρεάσει περισσότερο από οποιονδήποτε αρχαίο άνδρα τον κόσμο μας. Είδαμε τη σοφία της θεωρητικής του κατασκευής πρόσφατα.
Ο “τραμπικός” όχλος προσπάθησε να καταλύσει το πολίτευμα των ΗΠΑ πριν από λίγους μόνο μήνες. Οι λοιπές εξουσίες απέτρεψαν την ανατροπή της εσωτερικής τάξης. Το κράτος ανέλαβε τάχιστα τις δυνάμεις του και αναδιαρθρώνει τις δυνάμεις του στο εξωτερικό με στόχο την υποταγή της Κίνας στο δικό τους μονομερές σύστημα που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1990.
Τέλος, αυτό που δεν μπορεί να προβλέψει η “παγίδα του Πολυβίου” είναι το αποτέλεσμα μιας πυρηνικής σύγκρουσης. Μπορεί όμως να την αποτρέψει. Η σιγουριά της Δύσης, όσον αφορά τη συνταγματική της υπεροχή έναντι της κομμουνιστικής Κίνας, θα πρέπει να την κάνει να απόσχει από μια μεγάλη σύγκρουση. Ακόμα κι αν χρειαστεί ένας νέος βραχύβιος ψυχρός πόλεμος, η Δύση πρόκειται να αναδειχθεί νικήτρια. Η Κίνα είναι παγιδευμένη στις αιώνιες δυνάμεις του αρχαίου Έλληνα ιστορικού, του Πολυβίου.
Είχαμε την ευκαιρία να εισηγηθούμε την έννοια της “παγίδας του Πολυβίου” με τις κάτωθι δημοσιεύσεις:
https://www.academia.edu/49343908/China_in_Polybius_trap
Ο Παναγιώτης Πασπαλιάρης είναι ιστορικός.
