Η πανδημία αλλάζει τον καπιταλισμό – Υπέρβαση ή δυστοπία;

Η επέλαση της πλανητικής επιδημίας του Covid-19 επανέφερε στο προσκήνιο το ρόλο του τυχαίου και του αστάθμητου στο ιστορικό γίγνεσθαι. Γίνεται για μια ακόμα φορά σαφές ότι, η ντετερμινιστική άποψη περί σιδερένιων κανόνων στην ιστορική εξέλιξη αποτελεί αυταπάτη και ψευδαίσθηση. Οι διατυπωθείσες θέσεις περί του “τέλους της ιστορίας” και του θανάτου των ιδεολογιών με την έννοια της μόνιμης παγκόσμιας επικράτησης του καπιταλισμού και της νεοφιλελεύθερης παγκόσμιας διακυβέρνησης, υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ και της Δύσης μετά την κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, φαντάζουν πλέον ως ένα κακοχωνεμένο ανέκδοτο.

Πέραν αυτής της γενικής παρατήρησης, οι πανδημίες ως τυχαίος και αστάθμητος παράγοντας στο ιστορικό διάβα της ανθρωπότητας, έπαιξαν πολλές φορές καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη και στην επέλευση ριζικών ανατροπών και ανακατατάξεων. Η ύπαρξη των ιών συμβαδίζει με την ανθρώπινη ιστορία και ιδιαίτερα από την νεολιθική περίοδο, πριν 10.000 περίπου χρόνια, όταν ο άνθρωπος ανέπτυξε τις αρχικές πυκνοκατοικημένες αγροτικές κοινωνίες.

Σύμφωνα με τον Ντένις Κάρολ, επιδημιολόγο του Ινστιτούτου One Health, στο ερώτημα τι είναι αυτό που πρέπει να κατανοήσουμε σχετικά με την πολυπλοκότητα και την οικολογία των ιογενών απειλών, απάντησε ότι: «Το πρώτο που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι οποιαδήποτε απειλή πρόκειται να αντιμετωπίσουμε υπάρχει ήδη, κυκλοφορεί με τα άγρια ζώα. Σκέψου το ως ιογενή σκοτεινή ύλη. Εκεί έξω κυκλοφορεί μια μεγάλη δεξαμενή από ιούς και εμείς αναγνωρίζουμε κάποιον ιό μόνο όταν έχουμε μεταπήδηση στους ανθρώπους και αντιμετωπίζουμε τα πρώτα κρούσματα ανθρώπων».

Η καταλυτική επίδραση των πανδημιών

Οι εκάστοτε πανδημίες, πέραν του θανάτου χιλιάδων ανθρώπων λειτούργησαν και ως μοχλός ριζικών ανατροπών και ανακατατάξεων πάντα ως τυχαίος και αστάθμητος παράγοντας στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου. Ο λοιμός των Αθηνών, που εκδηλώθηκε αρχικά το 430 π.Χ., κατά το δεύτερο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου, αποτέλεσε βασικό παράγοντα της ήττας των Αθηναίων. Επέφερε το θάνατο μεγάλου ποσοστού των κατοίκων της, μεταξύ αυτών και του ηγέτη τους Περικλή, υπονομεύοντας εκ των έσω την ισχύ της.

Η πανώλη των Αντωνίνων, περί τα τέλη του 2ου αιώνα, οδήγησε στην υπόσκαψη και παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, που διαλύθηκε υποκύπτοντας στην εισβολή των βορείων βαρβαρικών φύλων. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, σύμφωνα με τον Rodney Stark (“Εξάπλωση του Χριστιανισμού”), κρίσιμος παράγοντας για την εξάπλωση και επικράτηση του χριστιανισμού ήταν το υψηλό ποσοστό επιβίωσης των μελών των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων, από τις θανατηφόρες επιδημίες της εποχής, εν σχέσει με τον υπόλοιπο πληθυσμό, που εμφάνιζε τρομακτικά ποσοστά θνησιμότητας. Αυτό οφειλόταν στο έντονο συναίσθημα αλληλεγγύης και την φροντίδα που παρείχαν στους ασθενείς οι χριστιανικές κοινότητες.

Η πανδημία της πανώλης (μαύρη πανούκλα), που εκδηλώθηκε το 1346 μ.Χ., οδήγησε στο θάνατο άνω των 100 εκατομμυρίων ανθρώπους, μειώνοντας δραματικά τον πληθυσμό της Ευρώπης (πάνω από το 1/3 αυτού). Αυτό είχε καταλυτικές δημογραφικές και οικολογικές επιπτώσεις που οδήγησαν στην αποσύνθεση της δημογραφίας και στην υπέρβαση αυτού του δεσποτικού συστήματος, από τον καπιταλισμό κατά των 16ο αιώνα.

Ο Covid-19, που αποτελεί την τελευταία επιδημία σε μια αλυσίδα επιδημιών στη σύγχρονη εποχή (Έμπολα, Aids, γρίπη των χοίρων, SARS κ.λπ.), φαίνεται να μετατρέπεται σε σοβαρή απειλή, όχι μόνο της σύγχρονης άκρατης παγκοσμιοποίησης, αλλά και πιθανόν και του ίδιου του καπιταλισμού ως κυρίαρχου συστήματος στην ανθρωπότητα από τον 16ο αιώνα ως σήμερα.

Η αποτυχία του καπιταλισμού

Η απαγόρευση της κίνησης ανθρώπων και εμπορευμάτων, η παράλληλη συντριβή της ζήτησης και της προσφοράς εμπορευμάτων, πλην των απαραιτήτων για την διατροφή και την υγεία των πληθυσμών πλήττει καίρια τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Περαιτέρω η αργή και σταδιακή αποτίναξη από τους ανθρώπους, λόγω του ιδιότυπου εγκλεισμού τους, των χρόνιων χειραγωγικών συνηθειών, “δεσμών” της καταναλωτικής μαζικής κοινωνίας, αποτελούν μεσομακροπρόθεσμα δυναμική σύνθεση σοβαρής υπόσκαψης των θεμελίων του καπιταλιστικού συστήματος.

Ο κορωνοϊός ως φυσική παθογένεια του ανεξέλεγκτου παγκόσμιου καπιταλισμού ανάγκασε αυτόν, επιστρατεύοντας τον θάνατο, να καταφύγει στο κεϋνσιανό κράτος ως έσχατο καταφύγιο για την επιβίωσή του, ευρισκόμενος “διασωληνωμένος” στη ΜΕΘ του Κράτους. Η κρατική παρέμβαση για τη σωτηρία του καπιταλισμού στις εκάστοτε κρίσεις αποτελεί το νήμα που ενώνει την μεγάλη κρίση του 1929 και τη σημερινή της πανδημίας του κορωνοϊού.

Οι επαναλαμβανόμενες αυτές κρίσεις καταδεικνύουν την αδυναμία αυτοτελούς αυτοεπέκτασης του καπιταλιστικού συστήματος και την ανάγκη παρέμβασης του κράτους, για την ρύθμιση των προβλημάτων της κεφαλαιακής συσσώρευσης. Αυτό όμως αποτελεί παρέκβαση από την ομαλή καπιταλιστική λειτουργία και επέκταση με συνέπεια να δικαιώνεται ο μεγάλος Αμερικανός Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ, ο οποίος είχε εκφράσει την άποψη ότι ουσιαστικά ουδέποτε το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα ξεπέρασε οριστικά και τελεσίδικα το κραχ του 1929.

Ο καπιταλισμός ως παρένθεση της ιστορίας

Η μετάλλαξη των ιών βρίσκεται πάντα δίπλα μας, έτσι ώστε ένα ορθολογικό σύστημα θα έπρεπε να είχε σχεδιάσει την διαχείριση τέτοιων καταστάσεων. Ο καπιταλισμός όμως αδυνατεί να το πράξει γιατί βασική προτεραιότητά του είναι το κέρδος ακόμα κι αν αυτό σημάνει την αυτοκαταστροφή του με το κλείσιμο των αγορών και το οικονομικό κραχ που δημιουργούν οι πανδημίες. Ως σύστημα αυτοκαταστρέφεται από τα επί μέρους αντικρουόμενα συμφέροντα των πλούσιων ελίτ, επιδεικνύοντας πλήρη ανικανότητα να οργανώσει και να δράσει συλλογικά.

Όπως χαρακτηριστικά έχει αναφέρει η Ναόμι Κλάιν «είναι ο ίδιος μια καταστροφή». Είναι χαρακτηριστικό ότι εν όψει της πανδημίας του 2009 του Η1Ν1, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας είχε τονίσει ότι η προετοιμασία κοστίζει λιγότερο από την αντιμετώπιση μιας πανδημίας. Είχε υπολογιστεί ότι η προετοιμασία κοστίζει λιγότερο από 1 δολάριο για κάθε άτομο του πλανήτη, ποσό που αντιστοιχεί στο 1% του κόστους αντιμετώπισης της πανδημίας.

Ο πλανήτης λόγω της άναρχης και ανεξέλεγκτης κεφαλαιοκρατικής επέκτασης γίνεται ολοένα και περισσότερο αφιλόξενος για τον άνθρωπο ως συνέπεια της εγωιστικής σχέσης κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσης και των άλλων μη ανθρώπινων όντων. Η πανδημία του κορωνοϊού έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά επαναλαμβανόμενων παγκόσμιων καταστροφών, που σχετίζονται με το κλίμα (καταστροφή Αμαζονίου, πυρκαγιές Αυστραλίας κ.λπ.). Οι παγκόσμιες φυσικές καταστροφές θα συνεχίσουν να βασανίζουν το ανθρώπινο γένος, μέχρι πιθανής εξαφανίσεώς του, αν δεν αλλάξει ριζικά η ανεξέλεγκτη καταστροφική επέκτασή του.

Έτσι οι δραματικές συνέπειες της πρόσφατης πανδημίας, δημιουργούν το αντικειμενικό υπόστρωμα για τη συνειδητοποίηση, παρά την προσπάθεια επιβολής της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας ως μοναδικής και ως φυσικού νόμου, ότι ο καπιταλισμός ως κοινωνικό σύστημα είναι ιστορικός, έχοντας αρχή, μέση και τέλος. Όπως τονίζει ο Σαμίρ Αμίν στο βιβλίο του “Πέρα από το γηρασμένο καπιταλισμό”, «ο καπιταλισμός έχει κάνει το κύκλο του, αφού η κυρίαρχη λογική του (νόμος του κέρδους, συσσώρευση) δεν προσφέρει πλέον τίποτα άλλο, παρά σπατάλη και ανισότητα. Αυτό εξηγεί γιατί δεν είναι, παρά μια παρένθεση στην Ιστορία και όχι το τέλος της. Αν δεν ξεπεραστεί από τη δημιουργία ενός άλλου συστήματος, που θα βάλει τέλος στην παγκόσμια πόλωση και στην οικονομική αλλοτρίωση θα οδηγήσει στην αυτοκαταστροφή της ανθρωπότητας».

Παρά τη δημιουργία όμως των προϋποθέσεων για υπέρβαση του καπιταλισμού, τίποτα δεν είναι βέβαιο, αφού η δυνατότητα προσαρμογής του συστήματος αυτού μέχρι σήμερα, έχει δείξει ότι είναι τεράστια. Με δεδομένο μάλιστα ότι οι παγκόσμιες ελίτ επωφελούνται και χρησιμοποιούν τις μεγάλες κρίσεις για να κερδοσκοπήσουν και να διευρύνουν τις ανισότητες, επωφελούμενοι την υποχώρηση των αγώνων και της αντίστασης των πολιτών, λόγω της εστίασης στις καθημερινές ανάγκες για την επιβίωση μέσα στην κρίση, είναι ορατός ο κίνδυνος της δημιουργίας ενός παγκόσμιου δυστοπικού συστήματος, που θα είχε ως πυρήνα του τον αυταρχισμό.