Η προ-αρχαία γνώση που έχει χαθεί… – Τα σημάδια της στους Αρχαίους

Γιατί όλη αυτή η ζοφερή δυσπραγία που τόσο πολύ μας καταθλίβει σήμερα; Πριν από πολλά χρόνια, βέβαια, είχε κάνει βαρυσήμαντη δήλωση ο “Άγιος των Γραμμάτων” μας, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης: «Σα νά ’χαν ποτέ τελειωμό τα πάθια κι οι καϋμοί του κόσμου…».  Και όμως… τον τρόπο τερματισμού των εν λόγω “παθών και καϋμών” τον βρίσκουμε στους Αρχαίους, τον είχε υποδείξει, αιώνες πριν από τη Γέννηση του Χριστού, ο Πλάτων και έχει διαχρονική αξία. 

Πρέπει –μας εξήγησε ο μέγας φιλόσοφος– προκειμένου να πάψουν τα δεινά των ανθρώπων, να συνενωθεί η ισχύς με τη σοφία. Και αυτό μπορεί να επιτευχθεί, μόνον εάν «εξουσιάσουν οι φιλόσοφοι ή, έστω, φιλοσοφήσουν οι εξουσιαστές». Και οιονεί συμπληρώνοντας τον Πλάτωνα, ο Γούντυ Άλλεν, νοιώθοντας πια να πλησιάζει το τέλος της ζωής του, πήρε το θάρρος, σε πρόσφατη ταινία του, να κάνει διαπίστωση κεφαλαιώδους σημασίας: «Η πολιτική είναι άχρηστη! Τί προσέφερε στους ανθρώπους; Μπορέσαμε μέσω της πολιτικής να καταλάβουμε από πού ερχόμαστε και πού πάμε; Κατορθώσαμε να κατανοήσουμε το τι είμαστε; Μήπως αποτελούμε κομμάτια του τίποτα που διείσδυσαν στον υπαρκτό κόσμο; Μήπως συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο;»

Δίκιο έχουν και οι τρεις τους. Κι αυτό, διότι, όπως έλεγαν οι παλαιοί μας, τα μεγάλα πνεύματα συνομιλούν μεταξύ τους «καθισμένα το καθένα στην κορυφή της δικής του εποχής». Ποιος όμως άκουσε ποτέ τους σοφούς; Ποιος έστερξε να περιβάλει με ειλικρινή προσοχή τα διδάγματά τους; Στην ουσία κανείς! «Αλέθεται ο άνθρωπος με τούτο και μ’ εκείνο, με το σήμερα και με το αύριο και χαμπάρι δεν παίρνει αυτά που γύρω του γίνονται». Να τι, με τον τρόπο του, μας είπε ένας άλλος Έλληνας συγγραφέας, ο Δημήτρης Χατζής.

Και εμμέσως αυτός, χωρίς να προχωρήσει σε “αφορισμούς” ανάλογους με εκείνους του Πλάτωνος και του Γούντυ Άλλεν, κατέδειξε την αιτία του προβλήματος: «Εμείς, οι άνθρωποι, δεν έχουμε την τόλμη να σταθούμε πάνω από τα βιοτικά μας προβλήματα». Κατά γράμμα, μας ενδιαφέρει αποκλειστικώς «εδώ και τώρα». Και προσπαθώντας να λύσουμε προβλήματα που, λόγω της πολιτικής, συνιστούν “κτήμα” των ανθρώπων ες αεί, παραμένουμε σταθερώς ανίκανοι να συλλάβουμε την πέρα από τις αισθήσεις μας πραγματικότητα.

Από τους Αρχαίους στον Ροΐδη

Και όμως… η οδός προς διαφυγή από τη μιζέρια, όπου βρίσκεται βυθισμένη η καθημερινότητα της μεγάλης πλειονότητας των συνανθρώπων μας, ανοίγεται μπροστά μας, ευχερώς ορατή. Περίπου όλοι οι Νεοέλληνες έχουνε –επιτροχάδην έστω και υπό καθεστώς σχολικού καταναγκασμού– διεξέλθει τους Αρχαίους, συγκεκριμένα τον “Φαίδωνα” του Πλάτωνος. Σχεδόν κανένας μας, όμως, δεν ασχολήθηκε με πληροφορία καθοριστικής σημασίας που εμπεριέχεται στο εν λόγω κλασσικό κείμενο. Όλοι μας βιαζόμαστε να το πετάξουμε από τα χέρια, μακαρίζοντας τους εαυτούς μας, επειδή –όπως ειρωνικώς έλεγε ο αείμνηστος Εμμανουήλ Ροΐδης– «γεννηθήκαμε Έλληνες», οι πρόγονοι των οποίων έφθασαν  σε τέτοιο δυσθεώρητο ύψος λεκτικού και φιλοσοφικού κάλλους.

Εντάξει… ο αυτοθαυμασμός, ειδικά στις μέρες μας, μπορεί τελικώς να αποδειχτεί και χρήσιμος. Αυτή η τελείως επιφανειακή προσέγγιση της Κλασσικής Γραμματείας, όμως, απλώνει γύρω μας “πέπλο συσκοτισμού”. Γιατί; Διότι στον “Φαίδωνα” (110b-d) εντοπίζεται χωρίο που ευχερώς ανάγεται στο διαχρονικώς σπουδαιότερο ερώτημα της ανθρώπινης Ιστορίας. Στο συγκεκριμένο, πράγματι, απόσπασμα μιλάει ο Σωκράτης και εξηγεί το πώς φαίνεται ο πλανήτης μας, εάν κανείς τον δει από το διάστημα: Πρόκειται για μία σφαίρα, την οποία συναποτελούν δώδεκα κομμάτια (οι τεκτονικές πλάκες) και η οποία καλύπτεται από χρωματική ποικιλία εκθαμβωτικής λαμπρότητας, που όμως δεν αντιλαμβάνεται οποιοσδήποτε διαβιώνει πάνω στην επιφάνεια της γης!

Πρόκειται, με λίγα λόγια, για περιγραφή φωτογραφίας οιονεί παρμένης από το διάστημα και δημοσιευμένης π.χ. στο National Geographic. Πώς τα ήξεραν αυτά οι Αρχαίοι μας Φιλόσοφοι; Δεν είχαν βέβαια βγει στο διάστημα, διότι ο Σωκράτης υπήρξε σαφής: «Λέγεται…». Ποιος το έλεγε; Πώς τα γνώριζε αυτά εκείνος που τα έλεγε; Και πώς έφτασαν στους Αρχαίους; Καμία έρευνα δεν έχει ακόμη αναληφθεί προς αυτήν την κατεύθυνση.

Υπήρξε χαμένος πολιτισμός;

Και δεν είναι μόνο αυτό. Οι τυφώνες της αμερικανικής ηπείρου, που τώρα καταφθάνουν και στην Ευρώπη, εναργώς περιγράφονται στη “Θεογονία” (στίχοι 742-743) του Ησιόδου, που έζησε πριν από τον Σωκράτη. Η απόσταση, επίσης, της Αμερικής από τις Βρετανικές Νήσους είχε εκτεθεί, σχεδόν με ακρίβεια, από τον Πλούταρχο, ο οποίος έκανε λόγο ακόμη και για τη Θάλασσα των Σαργασσών («Περί του εμφαινομένου προσώπου…», 941b-c).

Το 480 π.Χ., στη ναυμαχία της Σαλαμίνας, οι Πέρσες δεν νικήθηκαν από τους Έλληνες μόνο χάρη στην “αρετή” των τελευταίων, αλλά και λόγω… “βλημάτων” που εγκαίρως εκτοξεύθηκαν από το Θριάσιο Πεδίο της Ελευσίνας! Και πάλι μας το λέει εμμέσως ο Πλούταρχος (“Bίος Θεμιστοκλέους”, 15), ο οποίος μάλλον δεν το έβγαλε από τη φαντασία του, κάτι θα είχε ακούσει από τους πριν από αυτόν Αρχαίους…

Τι σημαίνουν αυτά; Το έμμεσο αναπόδεικτο μήνυμα που αναδύεται από τους Κλασσικούς μας είναι ότι υπήρχε, πριν από τον δικό μας, ένας άλλος επίγειος πολιτισμός, πιθανά προηγμένος, που όμως κάποτε έπαψε να υπάρχει για αιτίες και με τρόπο που εμείς αγνοούμε. Οι βασικές όμως γνώσεις αυτής της –ας την πούμε έτσι– “Προανθρωπότητας” διαφυλάχθηκαν κυρίως από ιερατεία των Αρχαίων.

Επιπλέον, η κατανόηση της πιθανολογούμενης προόδου της “πριν από εμάς” ανθρωπότητας, ίσως μπορεί, μαζί με τους Αρχαίους, να μας προσφέρει δυνατότητα επίλυσης των τωρινών μας πανανθρώπινων προβλημάτων. Αλλά το είπε ο Πλάτων και με τον δικό τρόπο ο Γούντυ Άλλεν: Κανείς μας δεν νοιάζεται για το χρονικώς υπερβατικό. Όλοι μας επιζητούμε το εφήμερο που τελικώς αποδεικνύεται μάταιο.

Η γλωσσική έκπτωση

Δεν μπορεί να κλείσει αυτή η αναδρομή στο “μακρινό παρελθόν”, χωρίς να προβληθεί και η περισσότερο εμφανής απόδειξη της πτωτικής μας πορείας, δηλαδή η εξέλιξη της γλώσσας. Ο Ροΐδης (1836-1904) στην περίφημη μελέτη του “Τα Είδωλα” προχώρησε σε διαπίστωση που ελάχιστοι στις ημέρες μας έχουν την ικανότητα και διάθεση να κάνουν: Οι γλώσσες που ανά την υφήλιο ομιλούνται εξελίσσονται απλουστευτικώς και στην ουσία πτωτικώς. Διαπίστωσε με άλλα λόγια ο Νεοέλλην διανοούμενος ότι γλώσσες λαών φαινομενικώς “απολίτιστων” ήταν και παραμένουν περισσότερο εξελιγμένες από εκείνες των “προηγμένων” εθνών.

Ο Ροΐδης, βέβαια, επειδή κατά τη εποχή του εποχή το Γλωσσικό μας Ζήτημα άρχισε να παίρνει διαστάσεις, τάχθηκε υπέρ της Δημοτικής, ενώ ο ίδιος συνέχιζε να γράφει στην Καθαρεύουσα. Παρά τις εν προκειμένω πεποιθήσεις του όμως, η διαπίστωσή του ενέχει σημασία πασιφανώς διαχρονική. Πώς είναι δυνατόν γλώσσες λαών που “πολιτιστικώς υστερούσαν” να είναι πολύ περισσότερο “φιλοσοφημένες” από εκείνες των “πολιτισμένων”;

Και προκειμένου να πειστεί κανείς, δεν χρειάζεται να ανατρέξει στα “ιδιώματα των ιθαγενών” της Αμερικής, της παλαιάς Ευρώπης και της Αφρικής! Μία απλή σύγκριση της ρωσικής γλώσσας, την οποία για να μιλήσει σωστά κανείς πρέπει να εγκαταστήσει στον εγκέφαλό του “φιλοσοφικό κομπιούτερ”, με την αγγλική, στο πλαίσιο της οποίας οι ίδιες λέξεις συνεχώς μεταβάλλουν τον χαρακτήρα τους ανάλογα με τη θέση τους στην πρόταση, αρκεί για να καταδείξει του λόγου το αληθές. Εν ολίγοις, η τωρινή εξέλιξη των γλωσσικών μορφών της ανθρωπότητας σημαίνει  την απίσχνανσή τους ή, μάλλον, την αποσάθρωσή τους.

Μήπως αυτό τεκμηριώνει κάτι σημαντικό; Μήπως έχουν δίκιο αυτοί, όπως π.χ. ο Ε. Μ. Φόρστερ, που πολύ πριν από εμάς κατέδειξαν τους κινδύνους που εγκυμονεί η από μέρους των ανθρώπων διαρκής επιδίωξη της ευκολίας και της άνεσης; Μήπως η τεχνολογία προκαλεί μορφή συρρίκνωσης της ικανότητάς μας του “σκέπτεσθαι”; Μήπως ακουσίως και ασυναίσθητα “βαδίζουμε προς την άβυσσο”; Το μέλλον θα δείξει. Ας ελπίσουμε, όμως, ότι αυτός ο διδακτικός χαρακτήρας του μέλλοντος δεν θα αναφανεί πάρα πολύ αργά…