Η πτώση του Τείχους – Σκηνές από τον Ψυχρό Πόλεμο

Το 1989 και σημειολογικά οι εικόνες-στιγμές της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμβρίου, σηματοδοτούν την έναρξη επανένωσης του γερμανικού έθνους που είχε διαιρεθεί σε δύο κράτη ως αποτέλεσμα της έκβασης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμανε την άρση της μεταπολεμικής διαίρεσης της Ευρώπης, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η διεθνοπολιτική κατάρρευση των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού, που βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη εκείνη την περίοδο, συμπυκνώνει το τέλος μιας εποχής.

Ήταν η περίοδος δηλαδή, που αυτά τα καθεστώτα υπονομεύτηκαν από μαζικές αυθεντικές λαϊκές κινητοποιήσεις, που αντικειμενικά ηγεμονεύονταν ως κατεύθυνση από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, η οποία θα ολοκληρωθεί μέχρι το 1991. Τότε σημειώθηκε η διάλυση της ΕΣΣΔ, ενώ το καθεστώς της Λαϊκής Κίνας άντεξε μέσω της καταστολής (γεγονότα πλατείας Τιενανμέν).

Ο Έρικ Χομπσμπάουμ ονόμασε την περίοδο μέχρι το 1989 “Σύντομο 20ο αιώνα”, με αφετηρία το 1917 και την “έφοδο στον ουρανό” της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ο δε Τζιοβάνι Αρίγκι μίλησε για “Μακρύ 20ο αιώνα”, τοποθετώντας την αφετηρία στην έναρξη του ηγεμονικού-συστημικού κύκλου συσσώρευσης των ΗΠΑ. Ο Ιμάνουελ Βαλερστάιν, κινούμενος στα αναλυτικά σχήματα της μακράς διάρκειας και των κοσμοσυστημάτων, τοποθέτησε την έναρξη της ιστορικής περιόδου που έληξε το 1989 στο 1789 και τη Γαλλική Επανάσταση.

Γνωστοί επίσης διανοητές ή στρατηγικοί αναλυτές συμφώνησαν στην τομή του “’89” και στην είσοδο μιας νέας εποχής. Μίλησαν για το “Τέλος της Ιστορίας” (Φράνσις Φουκουγιάμα), για τη “Σύγκρουση των Πολιτισμών” (Σάμιουελ Χάντιγκτον), για τη “Γεωπολιτική του Χάους” (Ιγνάσιο Ραμονέ). Αποτύπωσαν είτε θετικά και αισιόδοξα τη νέα περίοδο, είτε με μια ρεαλιστική οπτική επιχειρώντας να διακρίνουν τις νέες κυρίαρχες αντιθέσεις, είτε μια πιο απαισιόδοξη προσέγγιση, παρατηρώντας τη διπλή κίνηση ενοποίησης-διάσπασης.

Η κοινή αίσθηση των ανθρώπων της εποχής, αλλά και η συμφωνία σύγχρονων και μεταγενέστερων, είναι ότι το “1989” σηματοδοτεί το τέλος μιας ιστορικής περιόδου και την έναρξη μιας νέας. Τι συνέβη όμως τα χρόνια, τις δεκαετίες, που προηγήθηκαν του 1989; Ας το δούμε πολύ συνοπτικά, μέσα από την αναφορά ορισμένων σημαντικών γεγονότων.
Η ιστορική περίοδος, που αρχίζει με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1945) και καταλήγει το 1989, έχει μια αυτοτέλεια.

Γεγονότα σταθμοί

Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, δηλαδή των σχέσεων σιδήρου στις διεθνοπολιτικές σχέσεις μεταξύ των Υπερδυνάμεων και των συμμάχων τους, έχει ως αφετηρία την περίοδο 1946-1949. Η αντιφασιστική συμμαχία του 1945 σπάει. Μερικά από τα γεγονότα που διαμορφώνουν ή αποτυπώνουν το ψυχροπολεμικό κλίμα είναι: Πρώτον, η περίφημη ομιλία του Τσώρτσιλ στο Φούλτον για το σιδηρούν παραπέτασμα (3ος/1946).

Δεύτερον, η διατύπωση του Δόγματος Τρούμαν και της θεωρίας του ντόμινο από τον Άτσεσον (3ος/1947). Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος (1946-1949), ενώ τόσο το Κίνημα Μέσης Ανατολής (4ος/1944), όσο και τα Δεκεμβριανά (1944), μπορούν να διαβαστούν και ως προδρομικά φαινόμενα του κυοφορούμενου Ψυχροπολεμικού-διεθνοπολιτικού ανταγωνισμού, όπως εσωτερικεύεται και συναρθρώνεται με την εγχώρια κοινωνικο-πολιτική δυναμική που οδήγησε στην εμφύλια σύγκρουση.

Τρίτον, η έξοδος του Γαλλικού, Ιταλικού και Βέλγικου Κομμουνιστικού Κόμματος από τις κυβερνήσεις εθνικής ενότητας των χωρών τους (1947).Τέταρτον, τα γεγονότα της Τσεχοσλοβακίας (2ος/1948) και οι πολωμένες ιταλικές εκλογές, με την ανάμειξη του Δυτικού παράγοντα σ’ αυτές (4ος/1948). Πέμπτον, ο σοβιετικός αποκλεισμός του Δυτικού Βερολίνου, η Δυτική αερογέφυρα και η παγίωση της διαίρεσης του γερμανικού έθνους σε δύο κρατικές οντότητες (1948-49).

Έκτον, ο σχηματισμός της Κομινφορμ (1947) και σταδιακά η επιβολή του τέλους των εθνικών δρόμων στα Κομμουνιστικά κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης. Αυτή θα οδηγήσει σε μια διαδικασία μαζικών εσωτερικών εκκαθαρίσεων, αλλά και εκτελέσεων στελεχών στα ηγεμονικά Κομμουνιστικά Κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης (1948-1952). Θα ακολουθήσει η ρήξη ΕΣΣΔ-Γιουγκοσλαβίας (1948).

Έβδομον, ο σχηματισμός του ΝΑΤΟ (1949). Σημαντικό γεγονός υπήρξε η απόκτηση της ατομικής βόμβας και από την ΕΣΣΔ (1949). Η Μόσχα έσπασε, το μέχρι εκείνη την περίοδο, μονοπώλιο των ΗΠΑ στα πυρηνικά όπλα, καθώς η διπλή ρίψη της ατομικής βόμβας από τις ΗΠΑ στην Ιαπωνία (8ος/1945) είχε αναλυθεί από τότε και ως στοιχείο εκφοβισμού-συγκράτησης της ΕΣΣΔ.

Το γερμανικό ζήτημα

Αλλά και εκτός Ευρώπης πολύ σημαντικά γεγονότα εκείνη την περίοδο αναδεικνύουν την άνοδο της αντιιμπεριαλιστικής-εθνικοαπελευθερωτικής-αντιαποικιακής πάλης των λαών-εθνών της περιφέρειας, οξύνοντας τον διεθνοπολιτικό ανταγωνισμό. Για παράδειγμα, η έναρξη του εθνικο-απελευθερωτικού αγώνα στην Ινδοκίνα και κυρίως στο Βιετνάμ (1945), η ανεξαρτησία της Ινδίας (1947), η ραγδαία αποδυνάμωση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, η νίκη των Κινέζων κομμουνιστών στον παρατεταμένο εμφύλιο πόλεμο, με την εγκαθίδρυση της Λαϊκής Κίνας (1949) και ο πόλεμος στην Κορέα (1950-53).

Στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου, μία από τις τελευταίες διπλωματικές πρωτοβουλίες του Στάλιν, το 1952, ήταν η Διπλωματική Διακοίνωση προς τους Δυτικούς για επανένωση του γερμανικού έθνους σε μία ενιαία κρατική οντότητα, με απόσυρση όλων των στρατευμάτων κατοχής. Το νέο ενοποιημένο γερμανικό κράτος θα οριζόταν ως γεωπολιτικά ουδέτερο, με περιορισμένο επανεξοπλισμό και καθεστώς μεικτής οικονομίας.

Δύο από τους εγκυρότερους μελετητές της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής ιστορίας, ανήκοντες σε διαφορετικές τάσεις της σοσιαλδημοκρατικής αριστεράς, ο Ντόναλντ Σασούν και ο Τόνυ Τζαντ αξιολογούν διαφορετικά την πρόταση του Στάλιν για επανένωση ήδη από το 1952 της Γερμανίας. Ο Σασούν στο δίτομο έργο του “Εκατό χρόνια σοσιαλισμού” την αξιολογεί ως πολύ σημαντική, ενώ ο Τζαντ στην ογκώδη μελέτη του “Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο” την υποβιβάζει.

Δύο στοιχεία είναι βέβαια. Το πρώτον ότι απορρίφθηκε από τους Δυτικούς, με περίπου το ίδιο επιχείρημα με το οποίο αντιμετώπιζαν οι Δυτικοί το αντιπολεμικό-φιλειρηνικό κίνημα στις κοινωνίες τους. Ότι δηλαδή η απόσυρση των σοβιετικών στρατευμάτων από τη Γερμανία, δεν αναιρεί το πλεονέκτημά τους σε ενδεχόμενο συμβατικό πόλεμο, το οποίο που θα γινόταν συντριπτικό αν αποχωρούσε ο στρατός των ΗΠΑ από τη Γερμανία και την Δυτική Ευρώπη ευρύτερα.

Η ένταξη στο ΝΑΤΟ

Αντίστοιχο επιχείρημα με την άρνηση της πρότασης για αποπυρηνικοποιημένη ζώνη των δυτικών και ανατολικών κρατών της Ευρώπης. Επιπλέον ο Χριστιανοδημοκράτης ηγέτης Κόνραντ Αντενάουερ, Καγκελάριος της Δυτικής Γερμανίας εκείνη την περίοδο, ήταν απολύτως απορριπτικός. Μία πιθανή επανένωση της Γερμανίας τότε, θα ενδυνάμωνε εκλογικά τους σοσιαλδημοκράτες.

Παράλληλα την ίδια εποχή προωθούσε τη συγκρότηση της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας (ΕΑΚ), ως επιμέρους εκδοχή στο στρατιωτικό τομέα των περιφερειακών ευρωπαϊκών κοινοτήτων που μορφοποιούνταν τη δεκαετία του ‘50, η οποία τελικά δεν υλοποιήθηκε λόγω της άρνησης των Γάλλων κομμουνιστών, αριστερών σοσιαλιστών και γκολικών. Γι’ αυτό και η Ο.Δ. Γερμανίας θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, ενώ το SPD, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’50, θα διατηρήσει τη θέση ενάντια στην ένταξη της, εμμένοντας μέχρι εκείνη την περίοδο σε μια γραμμή διεθνοπολιτικής ουδετερότητας.

Η ένταξη στο ΝΑΤΟ της Δυτικής Γερμανίας, κατά τον έμπρακτα αντι-ναζιστή μεταπολεμικό ηγέτη του SPD Κουρτ Σουμάχερ, αποτελούσε εμπόδιο για την επίλυση του γερμανικού εθνικού ζητήματος, της διαίρεσης δηλαδή του γερμανικού έθνους. Ακριβώς την περίοδο ένταξης της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ (5ος/1955) και ως αποτέλεσμα αυτής, θα συγκροτηθεί το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.

Το παράδειγμα της Αυστρίας

Το δεύτερο στοιχείο που γνωρίζουμε και που απορρέει από την πρόταση του Στάλιν το 1952, είναι ότι τελικά εφαρμόστηκε με επιτυχία και τηρήθηκε στην περίπτωση της Αυστρίας το 1955. Οι στρατοί κατοχής αποσύρθηκαν, η Αυστρία είχε καθεστώς μεικτής οικονομίας και γεωπολιτικά – καταστατικά ήταν και παρέμεινε μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ουδέτερη. Γι’ αυτό και η Αυστρία γίνεται μέλος της ΕΟΚ-Ε.Ε. μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, στα μέσα της δεκαετίας του ’90.

Η περίοδος της Αυστρίας από το 1955 έως το 1989, δεν είναι πολύ γνωστή στη χώρα μας.  Έχει όμως ενδιαφέρον, ιδίως η περίοδος που κυβέρνησε το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Αυστρίας (SPÖ), όπως λεγόταν από το 1945 έως το 1991, ειδικότερα την περίοδο 1970-1983 που ήταν Καγκελάριος ο Μπρούνο Κράισκι. Διεθνοπολιτική ουδετερότητα με διεθνείς πρωτοβουλίες, γραμμή παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας στην οικονομία και εκτεταμένο κοινωνικό κράτος με κορπορατίστικες δομές.

Έχει μια σημασία να αναφερθεί ότι η περίοδος αυτή των ευρωπαϊκών σοσιαλιστικών-σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων (1945-1989), πέραν από την απόρριψη του μαρξισμού- σοσιαλιστικού σκοπού και την αποδοχή του καπιταλισμού με κοινωνικό κράτος, χαρακτηρίζεται στο διεθνοπολιτικό επίπεδο από φιλοατλαντισμό και αντισοβιετισμό. Εξαίρεση αποτελούν τα σοσιαλιστικά κόμματα της Σουηδίας, της Φιλανδίας, της Αυστρίας, της Δυτικής Γερμανίας (μέχρι το 1959, οπότε θα γίνει φιλοαμερικανικό, ενώ με τη γραμμή της Ostpolitik του Μπραντ στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 θα επιδιώξει μια σχετική αυτονομία).

Άλλες εξαιρέσεις η Ιταλία (μέχρι το 1956 και τα γεγονότα της Ουγγαρίας, οπότε μεταστρέφεται) και από το 1974 και μετά της Ελλάδας (ΠΑΣΟΚ) – το οποίο έχει και άλλες ιδιαιτερότητες/αντιθέσεις σε σχέση με την παραδοσιακή σοσιαλδημοκρατία της περιόδου- που κινήθηκαν σε μια γραμμή διεθνοπολιτικής ουδετερότητας με διαφορές έμφασης.

Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου

Οι διαδοχικές φάσεις έξαρσης και ύφεσης του Ψυχρού Πολέμου ή όπως λέγονταν μορφές μαχητικής ή ειρηνικής συνύπαρξης, με κορυφαία στιγμή την «Κρίση των πυραύλων» στην Κούβα (10ος/1962), θα οδηγήσουν την ΕΣΣΔ υπό την ηγεσία του Νικίτα Χρουστσόφ και ευρισκόμενη σε διαδικασία αποσταλινοποίησης, στην ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου (8ος/1961), που θα αποτελέσει το σύμβολο της διαιρεμένης Ευρώπης.

Τα κινήματα του «68», η άνοδος της πάλης των εθνικοαπελευθερωτικών-αντιιμπεριαλιστικών κινημάτων στην περιφέρεια, η όξυνση της σινο-σοβιετικής διαμάχης, η οικονομική κρίση των αρχών της δεκαετίας του ’70, με την ανατροπή του κανόνα των σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών, την πετρελαϊκή κρίση και τον στασιμοπληθωρισμό στις οικονομίες, θα προκαλέσουν τη νεοφιλελεύθερη αντεπανάσταση στο ιδεολογικο-πολιτικό και οικονομικό πεδίο (Θάτσερ-Ρήγκαν).

Οξύνοντας, ταυτόχρονα, την ολοένα και εντεινόμενη κρίση των κοινωνιών του υπαρκτού σοσιαλισμού (κρίση οικονομική, εθνικής καταπίεσης αλλά και απόρριψης των ανελεύθερων μονοκομματικών κομμουνιστικών καθεστώτων, με πλέον χαρακτηριστικές εκδηλώσεις τα γεγονότα στην Τσεχοσλοβακία το 1968 και στην Πολωνία το 1980-81).

Η σταδιακή απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίου, η ραγδαία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, η άνοδος του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ στην εξουσία της ΕΣΣΔ το 1985 και η νεοφιλελεύθερη μετεξέλιξη της ΕΟΚ με την υπογραφή της Ενιαίας Ευρωπαϊκής Πράξης την ίδια χρονιά, επιταχύνουν τα  διαλυτικά φαινόμενα στον ανατολικό συνασπισμό. Το 1989-90 ο κόσμος του υπαρκτού σοσιαλισμού, η διεθνοπολιτική διαίρεση της Ευρώπης και της Γερμανίας ειδικότερα, το Τείχος του Βερολίνου, θα σταματήσουν να υπάρχουν.

Αφήνοντας ανοιχτές πληγές και γεωπολιτικά κατάλοιπα όπως την Λευκωσία ως την τελευταία διαιρεμένη πρωτεύουσα της Ευρώπης, καθώς το Κυπριακό έχει και Ψυχροπολεμική διάσταση. “Αντίο σε όλα αυτά…” σύμφωνα με τον τίτλο ενός διάσημου άρθρου, λίγους μήνες μετά, ενός από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς της εποχής μας. Βρισκόμαστε στην εποχή της παγκοσμιοποίησης-υπεριμπεριαλισμού, στις μεγάλες γεωπολιτικές ταχύτητες.