Η σοσιαλδημοκρατία και το κράτος-εργαλείο

Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, στη σταδιακή αλλά συνεχή αναθεωρητική πορεία ήταν αδύνατον να μην συμπεριλάβει ένα από τα κομβικά σημεία της πολιτικής θεωρίας που αφορά στη σύλληψη και στις λειτουργίες του κράτους. Η  συζήτηση στην ευρωπαϊκή Αριστερά γύρω από το κράτος ουσιαστικά δρομολογήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Σ’ αυτήν συμμετείχαν τα σημαντικότερα πολιτικά πρόσωπα της εποχής: Μπερνστάιν, Κάουτσκι, οι αυστρομαρξιστές Μπάουερ, Άντλερ και Ρέννερ, ο Μπουχάριν, ο Γκράμσι, ο Λαμπριόλα και ο Λένιν.

Το αντικείμενο της συζήτησης ήταν αφενός η μελέτη της λειτουργίας του αστικού κράτους, αφετέρου η θεωρητική προσέγγιση της οργάνωσης και λειτουργίας του σοσιαλιστικού κράτους ως εναλλακτικό θεσμικό υποκείμενο. Όλοι οι συμμετέχοντες θεωρούσαν ότι το κράτος ήταν ένας εργαλειακός μηχανισμός.

Η πρώτη άποψη που διατυπώθηκε (σοσιαλδημοκρατική), θεωρούσε ότι το κράτος είναι ένα κοινωνικό εργαλείο, ένα εργαλείο αναπαραγωγής του κοινωνικού γίγνεσθαι και της συνεκτικότητάς του. Επομένως ότι ήταν πλήρως υποταγμένο στις ανάγκες της κοινωνίας. Ανάλογα με το ποιος ήταν επικυρίαρχος, μπορούσε να το χρησιμοποιήσει για τη διασφάλιση των συμφερόντων του.

Αν επικυρίαρχη ήταν η αστική τάξη τότε κράτος ήταν ένα κράτος στα χέρια της αστικής τάξης. Αυτό σήμαινε ότι εάν πέρναγε αυτό το ουδέτερο κράτος στα χέρια του εργατικού σοσιαλδημοκρατικού εργατικού κινήματος, αυτό θα γινόταν το κράτος-εργαλείο, με το οποίο θα μπορούσε να προωθηθεί ο σοσιαλισμός. Η δεύτερη αντίληψη (γκραμσιανή) θεωρεί ότι το κράτος σαφέστατα εκφράζει συμφέροντα κάποιων κοινωνικών τάξεων, αλλά συγχρόνως διατηρεί μια σχετική αυτονομία από αυτά.

Το Κράτος ως εργαλείο

Ουσιαστικά η πρώτη αντίληψη (αυτή είναι το θέμα μας) αντιμετώπιζε το κράτος ως κάτι αυτόνομο από τα κοινωνικά πλαίσια κυριαρχίας. Το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, λοιπόν, θα μπορούσε να κατακτήσει και να το μετατρέψει σε εργαλείο οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Αυτό αποτέλεσε και το θεωρητικό επιχείρημα που επικαλέσθηκαν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα για να δικαιολογήσουν τη συμμετοχή τους σε κυβερνήσεις κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου και σε όλη την περίοδο ύστερα απ’ αυτόν. Παράλληλα, χρησιμοποίησαν ως δικαιολογία και το εθνικό συμφέρον των χωρών τους.

Στον βαθμό, δε, που η σοσιαλδημοκρατία εγκατέλειπε τον σοσιαλισμό ως στόχο, και υιοθετούσε τη θεωρητική θέση ότι το παν είναι οι μεταρρυθμίσεις, μετασχηματίσθηκε και η η θεωρία της περί κράτους. Εάν το αστικό κράτος –κατά την αρχική αντίληψη– μπορούσε να γίνει φορέας ακόμα και της σοσιαλιστικής αλλαγής, αρκεί στην κυβέρνηση να βρίσκονταν οι σοσιαλδημοκράτες, πολύ πιο εύκολα θα μπορούσε να γίνει εργαλείο μεταρρυθμίσεων.

Αρχικά, οι σοσιαλδημοκράτες θα έκαναν μία σειρά μεταρρυθμίσεων που θα εντάσσονταν οργανικά στην πορεία προς τον σοσιαλισμό. Στη συνέχεια, στη μεταπολεμική περίοδο, όταν το σοσιαλιστικό όραμα εγκαταλείφθηκε και επισήμως, οι μεταρρυθμίσεις θα οδηγούσαν στη μετατροπή του κράτους από αντιλαϊκό και αυταρχικό, σε κράτος “δημοκρατικό”, “ευμάρειας” και “κοινωνικό”.

Με τον τρόπο αυτό ήταν εύκολο να υποστηριχθεί η άποψη ότι τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα μπορούσαν να καταλάβουν την κυβερνητική εξουσία και μέσω του υπάρχοντος κράτους να τη διαχειριστούν φιλολαϊκά. Οι σοσιαλδημοκράτες έγιναν φορείς αυτής της αντίληψης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αρχικά είχαν προσανατολιστεί στον σκοπό δημιουργίας ενός κοινωνικά δίκαιου καπιταλισμού. Στη συνέχεια, μετακινήθηκαν στη θέση για τον εκσυγχρονισμό του συστήματος, χωρίς να κάνουν συνειδητά λόγο για την εγκατάλειψη των προγραμματικών τους στόχων.

Το κεϋνσιανό Κράτος Πρόνοιας

Σύμφωνα, λοιπόν, με την παραπάνω θεωρητική αντίληψη, η ειδική μορφή κράτους που υιοθετήθηκε την περίοδο αυτή είναι το κεϋνσιανό συντεχνιακό Κράτος Πρόνοιας. Έχουμε τη θεσμοποίηση της ειρηνοποιού συμπεριφοράς του κράτους. Έγινε αποδεκτό ως “εθνικός” παράγοντας, ως συνομιλητής μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Επίσης, ως τελικός διαιτητής των παρουσιαζόμενων διαφορών.

Όλα τα παραπάνω συνθέτουν τη βασική μορφή ρύθμισης του φορντικού υποδείγματος. Με τον τρόπο αυτό, το φορντικό κράτος κατέχει σημαντική θέση στη ρύθμιση της κοινωνικής αναπαραγωγής. Ως εκ τούτου, οι λειτουργίες του είναι πολλαπλές: οικονομικής, πολιτικής και ιδεολογικής φύσεως. Στο πολιτικό επίπεδο εμφανίζεται ως φορέας του εθνικού συμφέροντος, υπεράνω των επιμέρους ταξικών συμφερόντων. Οι παρεμβάσεις του μέσα στο καθορισμένο πλαίσιο για επίλυση των διαφορών μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας αφορούν μόνο στη διανομή του προϊόντος και ουδόλως στην παραγωγή του.

Αυτό το μοντέλο κρατικοποιεί την κοινωνία. Την ενσωματώνει μέσω της δημιουργίας μαζικών κομμάτων, τα οποία, χάνοντας κάθε επαφή με την ουσία της πολιτικής, υποβοηθούν την επικυρίαρχη συναινετική ενσωμάτωση της κοινωνίας. Σε τελευταία ανάλυση πρόκειται για ενσωματωμένα συστατικά του κράτους. Στον ιδεολογικό τομέα, λόγοι περί ισότητας, ελευθερίας, ανταγωνιστικότητας, παραγωγικότητας και γενικά περί ορθολογικότητας του κρατικού σχεδιασμού λειτουργούν για την απάλειψη δυσκολιών. Επίσης, για την απρόσκοπτη λειτουργία και επίλυση των διαφορών εντός του φορντικού υποδείγματος.

Στο οικονομικό επίπεδο, το παρεμβατικό κράτος, εκτός από τις παρεμβάσεις που αφορούν στην αναπαραγωγή της εργασίας μέσω των ρυθμίσεων της διανομής, παρεμβαίνει, διευκολύνοντας σαφέστατα τους όρους αξιοποίησης του κεφαλαίου. Οι πολιτικές τεχνολογικής ανάπτυξης και υποδομών αποτελούν βασικό παράγοντα δράσης του φορντικού κράτους. Σκοπός είναι η μείωση του κόστους του κεφαλαίου (εκτός του ότι οι δημόσιες επενδύσεις στην πλειοψηφία τους εκτελούνται από ιδιωτικές επιχειρήσεις, άρα και αυτές αποτελούν σημαντικότατο τμήμα των εσόδων τους) και ως εκ τούτου την αύξηση της αποδοτικότητας των επενδυμένων κεφαλαίων.

Παγκοσμιοποίηση και αλλαγή ρόλου

Με το άνοιγμα των παγκοσμίων αγορών και τις πιέσεις που αυτές ασκούν, γίνεται προφανές ότι υπάρχουν όρια στην ικανότητα του παρεμβατικού κράτους να ασκήσει δομική πολιτική προσαρμογής, προκειμένου να διατηρηθεί η ικανότητα παραγωγής κέρδους σε εθνικό επίπεδο, έναντι ενός συνεχώς διεθνοποιημένου κεφαλαίου. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το παρεμβατικό φορντικό κράτος γίνεται συντελεστής της κρίσης. Όχι μόνον ως φορέας εξασφάλισης της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, αλλά και ως φορέας αδυναμίας δομικής προσαρμογής στις νέες συνθήκες που διαμορφώνει η πολιτική βούληση των κυρίαρχων ταξικών δυνάμεων.

Η νέα διεθνοποίηση του κεφαλαίου απαιτεί νέες ρυθμίσεις ενσωμάτωσης του εθνικού και του κοινωνικού χώρου. Οι γενικοί στρατηγικοί στόχοι ενός μετασχηματισμένου κράτους προκύπτουν από του στόχους και τους περιορισμούς που επιβάλλονται από τη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας. Οι γενικοί στόχοι παραμένουν οι ίδιοι: να συγκρατηθεί η πτώση του μέσου ποσοστού κέρδους και αν είναι δυνατόν να αυξηθεί μέσω της αξιοποίησης νέων επενδυτικών επικερδών τοποθετήσεων.

Οι περιορισμοί είναι νέοι: η συνεχώς διευρυνόμενη διεθνοποίηση της παγκόσμιας αγοράς  μέσω των βασικών δρώντων υποκειμένων (διεθνή κονσόρτσιουμ, καρτέλ και διεθνείς χρηματοοικονομικοί οργανισμοί) επιβάλλει στην εθνική κρατική οντότητα να απεκδυθεί τον μανδύα του φορντικού παρεμβατικού Κράτους Πρόνοιας. Να ενδυθεί το μανδύα ενός κράτους παρεμβατικού προς δύο κατευθύνσεις:

• Πρώτον, αναλαμβάνει όλο το βάρος της απορρύθμισης της θεωρούμενης απαρχαιωμένης ρυθμιστικής σχέσης.
• Δεύτερον, προωθεί τον «εκσυγχρονισμό» στο πλαίσιο των απαιτήσεων του διεθνούς ανταγωνισμού και άρα των απαιτήσεων των φορέων αυτού του διεθνούς ανταγωνισμού. Παράλληλα, πρέπει να ανακαλύψει τρόπους «απορρόφησης» των κραδασμών που δημιουργεί η νέα τάξη πραγμάτων στον οικονομικοκοινωνικό τομέα (ανεργία, φτώχεια, ανέχεια, φόβος, εγκληματικότητα).

Συνεπώς το εθνικό κράτος της νέας εποχής κατ’ αρχάς δεν είναι ουδόλως ένα ανίσχυρο κράτος αυτονομημένο και αποκομμένο από την κοινωνία. Η πολιτική των εθνικών κρατών είναι αυτή που καθορίζει το πλαίσιο του ανταγωνισμού, διαμεσολαβώντας στην ενοποίηση της παγκόσμιας αγοράς. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία όχι μόνο προσαρμόστηκε πλήρως στα κελεύσματα του διεθνούς καπιταλισμού, αλλά πρωτοστάτησε σε μια προσπάθεια να αποδείξει ότι αποτελεί τον μοναδικό φορέα «εκσυγχρονισμού».