Η συνωμοσία στο τρίγωνο χούντα-ΗΠΑ-Τουρκία για τη διχοτόμηση της Κύπρου

Το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου είχε σχεδιασθεί και εκτελεσθεί με στόχο τη διχοτόμηση της Κύπρου. Το νήμα των σχεδίων αυτών ξεκίνησε από πολύ νωρίς. Η επιβολή της δικτατορίας στην Ελλάδα αποτέλεσε μέρος του παζλ. Βασική παράμετρος αυτού του διχοτομικού σχεδίου ήταν η δικτατορία στην Ελλάδα.

Η Χούντα δεν επιβλήθηκε γιατί υπήρχε, όπως ειπώθηκε, κομμουνιστικός κίνδυνος ή εσωτερική πολιτική ανωμαλία στη χώρα. Η Αριστερά μετά τον εμφύλιο, την ήττα, τις φυλακίσεις, τις εξορίες, τη μετακίνηση πληθυσμών στις χώρες του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού δεν ήταν κίνδυνος, ήταν υπό διωγμό. Η χούντα επιβλήθηκε για την Κύπρο, τη διχοτόμηση της.

Πρέπει να σημειωθεί ότι από το 1971 στα σενάρια επί χάρτου των Αμερικανών, το ενδεχόμενο της διχοτόμησης ήταν βασικό στοιχείο. Θεωρήθηκε ως ένα σενάριο το οποίο είχε περισσότερες πιθανότητες επικράτησης. Αξιολογούσαν τις πιθανές αντιδράσεις των εμπλεκομένων πλευρών, έδιναν ωστόσο το δικό τους στίγμα και τις επιδιώξεις. Τα στρατηγικά συμφέροντα στην περιοχή των ΗΠΑ θα ικανοποιούνταν μέσω αυτών των σχεδιασμών.

Το 1974, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες δρούσαν σε συνεννόηση με τον πάλαι ποτέ ισχυρό άνδρα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, Χένρι Κίσινγκερ, η ελληνική χούντα, η ΕΟΚΑ Β και το πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο στην Άγκυρα, με διαφορετικές αφετηρίες και επιδιώξεις, βρέθηκαν στο ίδιο χαράκωμα. Η ανατροπή του Προέδρου Μακαρίου στις 15 Ιουλίου 1974 και η τουρκική εισβολή πέντε ημέρες αργότερα, ήταν δύο γεγονότα του ιδίου σχεδίου.

Οι τελευταίοι μήνες πριν από το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου χαρακτηρίζονταν από έντονη κινητικότητα. Όπως προκύπτει από εντολές που είχαν δοθεί στους χουντικούς, η απόφαση του Ιωαννίδη ήταν να δημιουργήσει πολιτική αστάθεια στην Κύπρο. Με βάση τις εντολές «η συνεργασία με την ΕΟΚΑ Β συνίστατο εις την ανάπτυξη αλυσιδωτών επεισοδίων σε συνεργασία με ομάδες στρατιωτών ώστε να προκληθεί αναταραχή». Η κλιμάκωση των ενεργειών θα γινόταν κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών του μηνός Ιουλίου ώστε να προετοιμασθεί το έδαφος και να καταφερθεί το πλήγμα προ της 20ής Ιουλίου, όπως ήταν η εντολή από την Αθήνα με τη δικαιολογία ότι μέχρι τότε «η Εθνική Φρουρά θα διατηρούσε την ίδια μορφή, διάρθρωση και στελέχωσιν».

Σύσκεψη υπό τον Γκιζίκη

Ως γνωστό, στις 13 Ιουλίου 1974 συγκλήθηκε στην Αθήνα σύσκεψη υπό τον Γκιζίκη για να συζητήσει «το θέμα της Κύπρου». Δεν ολοκληρώθηκε και αποφασίσθηκε, δήθεν, να συνεχισθεί τη Δευτέρα. Τη Δευτέρα έγινε το πραξικόπημα.

Σύμφωνα με τον ιστορικό Πέτρο Παπαπολυβίου («Καθημερινή», 30.12.2019), το πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου επικράτησε στη Λευκωσία ύστερα από μερικές ώρες. Ωστόσο, ένας από τους βασικούς στόχους, η δολοφονία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, δεν επιτεύχθηκε, αφού ο Κύπριος πρόεδρος κατάφερε να διαφύγει από το περικυκλωμένο προεδρικό μέγαρο, πριν αυτό γίνει παρανάλωμα του πυρός. Οι συγκρούσεις για την επικράτηση του πραξικοπήματος είχαν πολλά θύματα, εξαιτίας της αντίστασης στο Προεδρικό, στην Αρχιεπισκοπή, στην περιοχή του Αρχηγείου της Αστυνομίας, και αλλού, στη Λευκωσία, στη Λεμεσό και στη Λάρνακα.

Σύμφωνα με τους επίσημους καταλόγους, το σύνολο των θυμάτων στη διάρκεια του πραξικοπήματος ήταν 98 νεκροί, ένας εξαιρετικά και μακάβρια υψηλός αριθμός για τα κυπριακά δεδομένα, αλλά και σε σύγκριση με την αντίσταση στην επιβολή της απριλιανής δικτατορίας και των προηγούμενων πραξικοπημάτων στην Ελλάδα: Οι πεσόντες στις συγκρούσεις και δολοφονηθέντες από τις πιστές στον πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας δυνάμεις (Αστυνομία / Εφεδρικό και μέλη ενόπλων ομάδων πολιτών) ήταν 41, οι πολίτες-θύματα 16 (ανάμεσά τους και ένα κοριτσάκι επτά χρονών), ενώ οι στρατιωτικές δυνάμεις που πήραν μέρος στο πραξικόπημα είχαν άλλους τόσους νεκρούς: 36 Κύπριους και πέντε Ελλαδίτες (τρεις αξιωματικοί, οι δύο των ΛΟΚ). Ανάμεσα στα πιο αποτρόπαια εγκλήματα ήταν η εντελώς αναίτια εν ψυχρώ δολοφονία τεσσάρων νέων, πιστών στον Μακάριο, μετά τη σύλληψή τους από ατάκτους της ΕΟΚΑ Β΄, στον Άγιο Τύχωνα Λεμεσού, στις 16 Ιουλίου 1974.

Όπως αναφέρει στο κείμενο του ο Πέτρος Παπαπολυβίου, ο πρόεδρος Μακάριος κατάφερε να φτάσει περιπετειωδώς, μέσω της Μονής Κύκκου, στην Πάφο, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό. Στη Μητρόπολη Πάφου, το απόγευμα της 15ης Ιουλίου ηχογραφήθηκε το ιστορικό ραδιοφωνικό διάγγελμα με το οποίο ο Κύπριος πρόεδρος διέψευδε την «είδηση» που επαναλαμβανόταν από το ΡΙΚ ότι «ο Μακάριος είναι νεκρός» και καλούσε τον κυπριακό λαό σε αντίσταση στο χουντικό πραξικόπημα. Την επομένη, 16 Ιουλίου, ο Μακάριος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Πάφο με βρετανικό ελικόπτερο που τον μετέφερε στη στρατιωτική βάση του Ακρωτηρίου. Από εκεί, αεροπλάνο τον μετέφερε στη Μάλτα και στις 17 Ιουλίου έφτασε στο Λονδίνο. Στη συνέχεια μετέβη στη Νέα Υόρκη, όπου στις 19 Ιουλίου μίλησε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και κατήγγειλε την ανατροπή του από την ελληνική στρατιωτική δικτατορία.

Στη Λευκωσία, το μεσημέρι της 15ης Ιουλίου 1974, ύστερα από αρνήσεις ή αδυναμία εντοπισμού των πρώτων επιλογών, διορίστηκε «πρόεδρος της Δημοκρατίας» ο διευθυντής της εφημερίδας «Μάχη», βουλευτής και παλαιός αγωνιστής της ΕΟΚΑ, Νίκος Σαμψών. Το κυνηγητό για συλλήψεις συνεχίσθηκε και μετά την τουρκική εισβολή ενώ επιβλήθηκε λογοκρισία στον Τύπο. Ο Σαμψών παρέμεινε για οκτώ ημέρες στην προεδρία της πραξικοπηματικής κυβέρνησης. Είχε παραιτηθεί με την πτώση της χούντας, στις 23 Ιουλίου. Προεδρεύων ανέλαβε ο Γλαύκος Κληρίδης, Πρόεδρος της Βουλής.

Ο Γλαύκος Κληρίδης παρέμεινε μέχρι και την επιστροφή του Μακαρίου τον Δεκέμβριο του 1974. Ενδιαφέρον, πάντως, για ένα μελλοντικό κείμενο θα είχε η στάση πολλών παραγόντων της εποχής για την επιστροφή του Μακαρίου. Πόσοι, δηλαδή, ακραιφνείς μακαριακοί, δημοκρατικοί, προοδευτικοί, δήλωναν σε κατ΄ ιδίαν επαφές, οι οποίες καταγράφονται σε τηλεγραφήματα πρεσβειών, ότι δεν θα έπρεπε να επιστρέψει ο Πρόεδρος στην Κύπρο.

Το έγγραφο με τη διαταγή για πραξικόπημα

«Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΕΙΣΗΛΘΕ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ». Αυτό ήταν το σύνθημα για την εκδήλωση του πραξικοπήματος της 15ης Ιουλίου 1974. Τη διαταγή υπογράφει ο χουντικός αξιωματικός Γεωργίτσης. Τη διαταγή με χαρακτήρα «αστραπιαίον» που απευθυνόταν προς την Εθνική Φρουρά, που περιγράφεται ως ΕΛΔΥΚ 3. Το σήμα κοινοποιήθηκε και προς το αρχηγείο των Ελληνικών Ενόπλων στην Αθήνα, από όπου ήταν και οι διαταγές και οι σχεδιασμοί. Άλλωστε ο Γεωργίτσης ήταν ο πιστός άνθρωπος του Ιωαννίδη και της χούντας στην Κύπρο. Ημερομηνία 15-7-74 ώρα 8.17 το πρωί, αριθμός πρωτοκόλλου σήματος 49.

Τα τρία προβλήματα που έβλεπαν οι ΗΠΑ

Για τους Αμερικανούς, που γνώριζαν εκ των προτέρων τα διαδραματιζόμενα στην Κύπρο, η κατάσταση μετά το πραξικόπημα της χούντας και της ΕΟΚΑ Β’ παρουσίαζε τρία προβλήματα: (Department of State, Action Memorandum του Άρθρουρ Χάρτμαν στον Χένρι Κίσινγκερ, 15 Ιουλίου 1974).

Πρώτον: Την εσωτερική κατάσταση: Η Εθνική Φρουρά της οποίας ηγούνται Ελλαδίτες αξιωματικοί φαίνεται να έχει πάρει τον στρατιωτικό έλεγχο της Κύπρου. Αμφιβάλλουμε αν αυτό θα συνεχίσει χωρίς καμία πρόκληση. Η μεγάλη και καλά οργανωμένη κομμουνιστική μειονότητα (ίσως 30%) απειλείται ξεκάθαρα και θα αντισταθεί πιθανότατα σε μια απολύτως ελληνική κυριαρχία. Η μη-κομμουνιστική αριστερά ιδιαίτερα ο Δρ Λυσσαρίδης και η παραστρατιωτική του ομάδα θα αντισταθούν ενεργά στην Εθνική Φρουρά που ηγείται από Έλληνες. Το μακαριακό κέντρο θα απομονωθεί στο ελάχιστο. Η κατάσταση είναι ώριμη για τη συνέχιση της εσωτερικής διαμάχης. Αυτό είναι σημαντικό επειδή αυτά τα αντι-χουντικά στοιχεία μπορούν να αποφασίσουν ότι ο σκοπός τους εξυπηρετείται καλύτερα με την επίθεση σε Τουρκοκύπριους ως μέσο διεθνοποίησης της παρούσας κατάστασης στην Κύπρο και προώθησης της Κύπρου στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών.

Δεύτερον: Τη σοβιετική διάσταση: Οι Σοβιετικοί είναι σίγουρο ότι βλέπουν το πραξικόπημα του ελληνικού στρατού στην Κύπρο με μεγάλη εχθρότητα. Περιμένουμε μια δυναμική διπλωματική αντίδραση από τους Σοβιετικούς ενάντια στη βίαιη αλλαγή στο επίσημα ανεξάρτητο και αδέσμευτο στάτους της Κυπριακής Δημοκρατίας. Όπως μπορεί να θυμάστε, όταν βγήκαν στην επιφάνεια οι πρώτες φήμες για το ελληνικό πραξικόπημα τον Μάρτιο, οι Σοβιετικοί έκαναν διάβημα προς εμάς, πληροφορώντας μας ότι είχαν προειδοποιήσει τους Έλληνες για την αντίθεσή τους σε μια επέμβαση στην Κύπρο και καλώντας την αμερικανική κυβέρνηση στο πνεύμα ύφεσης να παρακαλέσουν τους Έλληνες να αποφύγουν ανεύθυνες ενέργειες στην Κύπρο. Σε εκείνη την περίπτωση αποτρέψαμε τους Σοβιετικούς αλλά αναμένω ότι θα κάνουν ένα δυνατό διάβημα προς το μέρος μας καλώντας μας να συνεργαστούμε μαζί τους διμερώς και στο Συμβούλιο Ασφαλείας για την αποκατάσταση της σταθερότητας στην Κύπρο, και

Τρίτον: Την τουρκική άποψη: Δεν πιστεύουμε ότι ο στρατηγός Ιωαννίδης έχει συζητήσει το πραξικόπημα αυτό με την κυβέρνηση της Τουρκίας πριν από την πραγματοποίησή του. Παρά τις δηλώσεις ότι το θέμα είναι ζήτημα της Ελλάδας και ότι η νέα κυβέρνηση θα συνεχίσει τις διακοινοτικές συνομιλίες, αναμένουμε ότι η τουρκική κυβέρνηση θα δει τις τελευταίες εξελίξεις με μεγάλη καχυποψία. Τουλάχιστον στην αρχή περιμένουμε ότι οι Τουρκοκύπριοι θα πάρουν θέσεις άμυνας μέσα στις περιοχές τους και ότι η τουρκική κυβέρνηση θα κινητοποιήσει την 29 Μεραρχία στην περιοχή Ισκεντερούν απ’ όπου θα παρακολουθούν τις εξελίξεις. Οποιαδήποτε ενέργεια από πλευράς του Ιωαννίδη και της κυβέρνησης της Ελλάδας που να δείχνει ότι το πραξικόπημα στην Κύπρο είναι το πρώτο βήμα στον δρόμο της Ένωσης της Ελλάδας με την Κύπρο θα προκαλέσει άμεση και δυνατή αντίδραση από την κυβέρνηση της Τουρκίας, που πιθανότατα να συμπεριλαμβάνει τη στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο.
… Ο Κίσινγκερ επέμεινε σ’ όλες τις επαφές του ότι το πραξικόπημα ήταν ενέργεια προς την κατεύθυνση της ένωσης, γνωρίζοντας ότι για την Τουρκία αυτό ήταν αιτία για να προχωρήσει στα σχέδιά της. Έλεγε συνεχώς ο πολιτικός προϊστάμενος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ότι η Τουρκία δεν μπορούσε να προχωρήσει εάν δεν προκηρύσσετο η ένωση ενώ την ίδια ώρα χαρακτήριζε ως τέτοια την πραξικοπηματική ενέργεια. (Τα μυστικά αρχεία του Κίσινγκερ, η απόφαση για τη διχοτόμηση, Μ. Ιγνατίου, Κ. Βενιζέλος).

Η μαρτυρία του Γεώργιου Τομπάζου, προϊστάμενου τότε της ΚΥΠ

Ο τότε Προϊστάμενος της ΚΥΠ Γεώργιος Τομπάζος με οδηγίες του Προέδρου Μακαρίου στις 6 Ιουλίου 1974 έφυγε μυστικά σε τριήμερη αποστολή στο εξωτερικό για να ζητήσει βοήθεια, ώστε να αποτραπεί το επερχόμενο πραξικόπημα. Δεν αποκάλυψε ποτέ δημόσια σε ποια χώρα είχε μεταβεί τότε. Σε συνέντευξη του στην εφημερίδα «Ο ΑΓΩΝ» ( 29.4.1979, στον δημοσιογράφο Κωστάκη Αντωνίου), αποκάλυψε ότι λίγο πριν από τον θάνατο του Γεώργιου Γρίβα η χούντα των Αθηνών, προωθούσε σχέδιο πραξικοπήματος στην Κύπρο σε συνεργασία με την ΕΟΚΑ Β. Το σχέδιο αυτό προέβλεπε κατάληψη του Τροόδους και κήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα.

Ανέφερε ο Γεώργιος Τομπάζος: «Η κατάληψη του Τροόδους είχε ανατεθεί σε δύο Κυπρίους στρατιωτικούς, μέλη της ΕΟΚΑ Β. Ο ένας απ’ αυτούς φοβηθείς φαίνεται, αρνήθηκε, και την εκτέλεση του σχεδίου ανέλαβε ο άλλος. Το σχέδιο, που ανακαλύψαμε περί το τέλος του 1973, θα ετίθετο σε εφαρμογή αρχές του 1974. Πρόβλεπε όπως προανέφερα την κάλυψη της περιοχής και την ένωση της με την Ελλάδα. Στη συνέχεια θα επενέβαινε η Τουρκία και θα την ακολουθούσε η Ελλάδα.

ΕΡ: Πώς αντιμετωπίσθη και αυτή η περίπτωση κύριε Υπουργέ;

ΑΠ: Κατ’ αρχήν δεν υπήρξε κατάλληλος προγραμματισμός και η κατάλληλη οργάνωση από πλευράς ΕΟΚΑ Β. Για παράδειγμα οι διάφοροι οπλαρχηγοί της οργάνωσης στην περιοχή δήλωναν πως θα διέθεταν για τον σκοπό αυτό 200 άνδρες. Τελικά όμως αποδείχτηκε πως δεν διέθεταν παρά μόνο ελάχιστους. Ο Γρίβας έδωσε εντολή στον αρχηγό της επιχειρήσεως να μεταβεί στη Λάρνακα και να επιστρατεύσει μέλη της ΕΟΚΑ Β από τον τομέα Λάρνακος. Οι Αρχές ασφαλείας όμως που γνώριζαν τα πάντα, επενέβησαν στην κατάλληλη στιγμή και τον συνέλαβαν, ενώ βρισκόταν ακόμη στη Λεμεσό, καθ’ οδόν προς Λάρνακα, για να βρει τους άνδρες που χρειαζόταν. Έτσι ναυάγησε η προσπάθεια της χούντας.

Στην ίδια συνέντευξη ο Γ. Τομπάζος αναφέρθηκε σε τέσσερα σχέδια πραξικοπήματος.
Εμπνευστής και στις 4 περιπτώσεις, ανέφερε ο Γεώργιος Τομπάζος στην ίδια συνέντευξη στην εφημερίδα ΑΓΩΝ (1.5.1979) ήταν η χούντα που θα συνεργαζόταν με την ΕΟΚΑ Β.
Όλες οι προσπάθειες, ανέφερε ο Γεώργιος Τομπάζος, εντάσσονται μέσα στα πλαίσια συμφωνίας Χούντας- Άγκυρας να ανατραπεί ο Μακάριος και η συνταγματική τάξη, να εισβάλει η Τουρκία, να την ακολουθήσει η Ελλάδα, να διχοτομηθεί η Κύπρος και να επιβληθεί η διπλή ένωση.

Η πρώτη απόπειρα πραξικοπήματος ανεκαλύφθη μέσα στο 1971 πριν ακόμη ο Γρίβας έλθει στην Κύπρο και όταν ακόμα η ΕΟΚΑ Β βρισκόταν στα σπάργανα. Όταν δηλαδή μόλις είχε αρχίσει η οργάνωση της. Ο Γρίβας είχε στείλει το σχέδιο από την Αθήνα.
Το σχέδιο εκείνο προέβλεπε τα ακόλουθα:

• ΠΡΩΤΟ: Η ΕΟΚΑ Β θα απέκοπτε και θα κατελάμβανε την Καρπασία και θα κήρυσσε την ένωση της με την Ελλάδα.
• ΔΕΥΤΕΡΟ: Η Τουρκία θα εισέβαλλε αμέσως στην Κύπρο με πρόσχημα την ανατροπή της συνταγματικής τάξεως και θα κατελάμβανε την εκείθεν του Πενταδακτύλου περιοχή, δηλαδή την Καρπασία και την Κερύνεια.
• ΤΡΙΤΟ: Η Ελλάς σαν εγγυήτρια δύναμη και υπό το πρόσχημα της προστασίας της Κύπρου θα επενέβαινε με τη σειρά της στο νησί και θα κατελάμβανε την εντεύθεν του Πενταδακτύλου περιοχή.
• ΤΕΤΑΡΤΟ: Στη συνέχεια θα παρενέβαιναν τρίτοι παράγοντες να σταματήσουν τις εχθροπραξίες, τα ελληνικά και τα τουρκικά στρατεύματα θα σταματούσαν σε προκαθορισμένα βέβαια, σημεία και έτσι η διχοτόμηση και η διπλή ένωση θα ήταν γεγονός τετελεσμένο.

Μετά την αποτυχία του πρώτου σχεδίου πραξικοπήματος, η χούντα κατέστρωσε και δεύτερο σχέδιο, στο οποίο δόθηκε η ονομασία “Σφενδόνη”. Όπως τονίζει ο κ. Τομπάζος, φαινομενικά το πραξικόπημα θα το εκτελούσε η ΕΟΚΑ Β, στην πραγματικότητα όμως θα το εκτελούσε η Εθνική Φρουρά. Το πραξικόπημα, αποκαλύπτει, «θα εκδηλωνόταν τη νύκτα της 14ης Φεβρουαρίου 1972. Το ακριβές σχέδιο του πραξικοπήματος που πρόβλεπε μεταξύ άλλων κατάληψη της Λευκωσίας, το είχαμε στα χέρια μας από τον Δεκέμβριο του 1971 και με φροντίσαμε να πάρουμε τα μέτρα μας. Μεταξύ άλλων μπλοκαρίστηκαν από τις νόμιμες δυνάμεις όλοι οι χώροι εκκινήσεως των πραξικοπηματιών».

Ένα χρόνο μετά την αποτυχία και του δευτέρου σχεδίου της, η χούντα ετοίμασε και τρίτο σχέδιο πραξικοπήματος. Το σχέδιο Απόλλων, το οποίο ήλθε και πάλιν έγκαιρα στα χέρια της Κυπριακής Κυβερνήσεως. Το σχέδιο Απόλλων το είχαμε στα χέρια μας από τον Ιούλιο του 1973. Την έκρηξη του πραξικοπήματος την τοποθετούσαμε αρχές Αυγούστου του ιδίου χρόνου. Το σχέδιο δεν μιλούσε για σαφή ανάμειξη της Εθνικής Φρουράς, ήταν καθαρό όμως από το είδος των επιχειρήσεων και τον τύπο των όπλων που θα εχρησιμοποιούντο πως η ανάμειξη της Εθνικής Φρουράς θα ήταν κάτι περισσότερο από βεβαία» (από το αρχείο Παναγιώτη Παπαδημήτρη).