Η Θεωρία του Χάους στην ανθρώπινη ιστορία

Παρ΄ ότι πολλοί φιλόσοφοι και επιστήμονες προσπάθησαν στη θεωρία να τιθασεύουν σε κλειστά διαλεκτικά συστήματα κατανόησης την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και την Ιστορία, όπως ο Χέγκελ και ο Μαρξ, απέτυχαν διότι εγκλώβισαν την διαλεκτική σε τελεολογίες. Η ανθρώπινη Ιστορία γίνεται πιο κατανοητή και ερμηνεύσιμη μόνο όταν προσεγγίζεται ως ανοιχτό σύστημα, όπου όλα μπορεί να συμβούν, γιατί ένα μικρό γεγονός μπορεί να λειτουργήσει ως ελκυστής πληθώρας αντιδράσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε απρόβλεπτες καταστάσεις.

Η ανθρώπινη ζωή και ως εκ τούτου η Ιστορία είναι χαοτική, και το αισθανόμαστε ή ακόμη και το ξέρουμε. Παρ΄ όλα αυτά, ο άνθρωπος εκ φύσεως προσπαθεί να κατανοήσει το παρόν και να προνοήσει για το μέλλον κοιτάζοντας πίσω στο παρελθόν, στην γενεαλογία των καταστάσεων προκειμένου να συλλάβει την προοπτική του μέλλοντος.

Ο γιατρός Γιώργος Β. Φρούντζος, μελετητής της φιλοσοφίας, της Ιστορίας, της οικονομίας και της πολιτικής, και συγγραφέας του βιβλίου “Η Θεωρία του Χάους στην Ανθρώπινη Ιστορία” (εκδ. Αγγελάκη), μας παρέδωσε ένα νέο εργαλείο κατανόησης της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης Ιστορίας χρησιμοποιώντας μία γκάμα σύγχρονων αναλυτικών θεωριών της φυσικής και των κοινωνικών επιστημών με κλειδί την πληροφορία, ως φορέα δράσης που προκαλεί ανάδραση. Ένα εργαλείο-κλειδί που μπορεί να “ανοίξει την Ιστορία και να ανακαλύψει τις βαθύτερες αιτίες της διαρκούς μεταβολής των ανθρώπινων συστημάτων και συγκρούσεων.

Οι τρεις τομές που έφερε η επιστήμη της φυσικής στον 20ο αιώνα, η Θεωρία της Σχετικότητας, η κβαντομηχανική και η Θεωρία του Χάους αποτελούν την αφετηρία της κατασκευής του ερμηνευτικού εργαλείου της πολυπαραγοντικής αιτιοκρατίας του Φρούντζου. Στο πόνημά του κατορθώνει να “ενοποιήσει” τη Συστημική Θεωρία με τη Θεωρία της Πληροφορίας και τη Θεωρία του Χάους. Στην ανάλυσή του διαπιστώνει ότι η αυξανόμενη πολυπαραγοντική πολυπλοκότητα «δίνει στη φύση την απαραίτητη ελευθερία, για να καινοτομήσει».

Η θεωρία του χάους

Χάος είναι όταν μια μικρή αλλαγή στις αρχικές συνθήκες κάνει τη ζωή απρόβλεπτη. Τα φαινόμενα που εξελίσσονται στο χρόνο είναι δυναμικά και η έκβασή τους είναι αβέβαιη. Μαθηματικά, η αβεβαιότητα εκφράζεται με την έννοια της εντροπίας, δηλαδή τον βαθμό αταξίας ενός συστήματος.

Η μεταβολή της εντροπίας είναι και μεταβολή της πληροφορίας. Η πληροφορία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς κάποιον υλικό φορέα-δίκτυο για τη μεταφορά της, γεγονός που απαιτεί κατανάλωση ενέργειας. Συνεπώς, στο Χάος έχουμε μεταφορά πληροφορίας/ενέργειας από τα micro-fractal σε mega-fractal. Fractal είναι ένα γεωμετρικό σχήμα που επαναλαμβάνεται αυτούσιο σε άπειρο βαθμό μεγέθυνσης.

Τέτοιες δομές συναντάμε σε συστήματα και φαινόμενα όπως στον στροβιλισμό, στις νιφάδες του χιονιού, στον ανθρώπινο οργανισμό. Μεταβαίνοντας στην ανθρώπινη κατάσταση, ο Φρούντζος επισημαίνει ότι στον πυρήνα της ανθρώπινης κοινωνίας, τα δίκτυα είναι σύνολα ατόμων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, τα οποία διακατέχονται από την ιδέα της διάχυσης, της ροής που μεταφέρει η πληροφορία.

Τα συστήματα είναι μια υπέρβαση της έννοιας του συνόλου που χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση των μελών του. Στην ουσία είναι σύνθετες πληροφοριακές δομές που δέχονται την είσοδο πληροφοριών και προκαλούν έξοδο πληροφοριών. Εδώ μπαίνει η Συστημική Θεωρία που επιχειρεί με μια ολιστική μέθοδο προσέγγισης των φαινομένων, καθώς αναλύει το σύμπλεγμα των αλληλεπιδράσεων των μελών ενός συνόλου, αλλά και τις αλλαγές που επιφέρει σε ολόκληρο το σύστημα η αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος.

Επίσης αναλύει την ιεράρχηση των συστημάτων, καθώς και τα υποσυστήματα και τα υπερσυστήματα. Κρίσιμο στοιχείο για τον έλεγχο των συστημάτων και την ρύθμισή τους είναι η ανατροφοδότηση της πληροφορίας, η ανάδραση (feedback). Στο βιολογικό σύστημα του ανθρώπου, οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί είναι οι μηχανισμοί ανάδρασης στους οποίους βασίζονται τα συστήματα ελέγχου τόσο στην βιοϊατρική, όσο και στη μηχανική.

Η Κυβερνητική και η Θεωρία των Αποφάσεων

Η διαδικασία της εισόδου της πληροφορίας σε ένα σύστημα και η ανάδραση που προκαλεί αποτελούν τον κοινό παρονομαστή της διασύνδεσης της Θεωρίας Συστημάτων με τη Θεωρία της Πληροφορίας σε ένα ενιαίο σύνολο. Έτσι, «Κυβερνητική είναι η επιστήμη που μελετά τις αρχές, τους τρόπους και τις χρήσεις του ελέγχου ενός συστήματος, το οποίο μπορεί να είναι μία μηχανή, ένας ζωντανός οργανισμός, ένα τμήμα ή ολόκληρη η ανθρώπινη κοινωνία ή οτιδήποτε άλλο μπορεί να χαρακτηρισθεί ως σύστημα».

Η αλληλεπίδραση των μελών ενός συστήματος δημιουργεί και κάτι καινούργιο που προσθέτει κάτι στο σύστημα. Αυτό το κάτι είναι μια νέα αναδυόμενη ιδιότητα. Έτσι, τα συστήματα εξελίσσονται, γίνονται δυναμικά, όπως οι ανθρώπινες κοινωνίες, ενώ άλλα μένουν στατικά, δεν αλλάζουν. Η πληροφορία και η ανάδραση είναι το κλειδί της αλλαγής στην ψυχολογία και στη συμπεριφορά ενός ανθρώπου. Το χαοτικό και διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε μας υποχρεώνει να παίρνουμε αποφάσεις.

Η Θεωρία Λήψης των Αποφάσεων (decision Theory) αποτελεί μια σύνθετη διαδικασία επεξεργασίας γνώσης και πληροφορίας που δημιουργεί νέα γνώση και πληροφορία. Η πλήρης ορθολογικότητα των αποφάσεων δεν είναι εφικτή, γι΄ αυτό και διακρίνονται σε προγραμματισμένες και μη προγραμματισμένες που ενέχουν συνθήκες αβεβαιότητας. Η ανάλυση των αποφάσεων μπροστά σε ένα πρόβλημα οδηγεί σε μια πληθώρα εναλλακτικών διακλαδώσεων και δευτερογενών συνεπειών σε κάθε πιθανή απόφαση που γραφικά απεικονίζεται στο Δένδρο Αποφάσεων (Decision Tree). Η πληροφορία παίζει καταλυτικό ρόλο γιατί μειώνει το ρίσκο των αποφάσεων. Κάθε απόφαση δημιουργεί πληροφορία, η οποία και αλλάζει τις αρχικές συνθήκες της επόμενης απόφασης. Οι αποφάσεις μπορούν να τροποποιήσουν τις αναδυόμενες ιδιότητες του συστήματος.

Ο Φρούντζος βλέπει την κοινωνία ως σύστημα οργανωμένο σε κοινωνικά micro-fractal και mega-fractal που κολυμπούν σε μια θάλασσα πληροφοριών (ελκυστές) από τις αποφάσεις και τις δράσεις της ηγεσίας, οι οποίες επιφέρουν νέες αναδυόμενες ιδιότητες και ανάδραση που συχνά σπάνε το φράγμα της αιτιότητας. Θεωρεί λοιπόν ότι η Ιστορία του ανθρώπου είναι η καταγραφή της δραστηριότητας πολλών πολύπλοκων πολυπαραγοντικών δυναμικών συστημάτων που παίζουν με τους κανόνες της Θεωρίας του Χάους και εμφανίζουν συμπεριφορά πολυσταθερού συστήματος (multistability) που σημαίνει με πολλούς ελκυστές.

Με αυτή τη μεθοδολογία προσέγγισης των ιστορικών φαινομένων, ο Φρούντζος αναφέρεται ενδεικτικά σε πολλά ιστορικά παραδείγματα, επισημαίνει την διαβάθμιση επιρροής της εισόδου μιας πληροφορίας στο κοινωνικό fractal, ανάλογα με τη δομή και τους θεσμούς, αλλά και την ιδιοσυστασία των ατόμων και την διαφοροποίηση της ανάδρασης μέσα στο ίδιο το fractal. Αναμφίβολα η μεθοδολογία ανάλυσης των ιστορικών γεγονότων του Φρούντζου αποτελεί ένα χρήσιμο νέο εργαλείο κατανόησης της χαοτικής συμπεριφοράς των ανθρώπων μέσα στο χρόνο και το χώρο.

Όμως, η κρίσιμη συνεισφορά αυτής της μεθόδου είναι η κατά μέτωπον επίθεση στον απλουστευτικό λόγο της μετα-αλήθειας των πολιτικών ηγεσιών και του ευνουχισμού της σκέψης από το “πολιτικώς ορθόν”. Αν και η τεχνική της μεθοδολογίας του Φρούντζου θα μπορούσε εύκολα να την εντάξει στην χαϊντεγκεριανή μηδενιστική “τεχνοδικία”, το υποκατάστατο της Θεοδικίας του 18ου και 19ου αιώνα, όμως με δεδομένο τον απλουστευτικό ολοκληρωτισμό της εποχής μας μπορεί να ανοίγει ένα παράθυρο για να ξαναμπεί το πνεύμα στην κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης, ενεργοποιώντας την Σκέψη που τελεί σε χειμερία νάρκη.