Η “Θουκυδιδεία Παγίδα” στην αντιπαράθεση ΗΠΑ-Κίνας

Έτσι, έχει έλθει ξανά στο προσκήνιο η συζήτηση περί “νομοτελειακής” σύγκρουσης ΗΠΑ-Κίνας, η οποία συμπυκνώνεται εν πολλοίς στην περιβόητη θεωρία για την “Θουκυδίδεια Παγίδα”. Η έννοια αυτή, όπως διατυπώθηκε από τον Graham Allison, παρουσιάζει την άνοδο μιας νέας Δύναμης και την ανασφάλεια της κατεστημένης Δύναμης ως νομοτελειακά συγκρουσιακή διαδικασία.

Ωστόσο, η ανάλυση αυτή δεν είναι ουδέτερη. Εδράζεται σε συγκεκριμένες πολιτισμικές και γνωσιακές παραδοχές της Δύσης, οι οποίες συχνά προβάλλονται ως καθολικές. Το παρόν άρθρο επιχειρεί να δείξει ότι η “Θουκυδίδεια Παγίδα” αποτελεί σε μεγάλο βαθμό μια αυθαίρετη πολιτισμική κατασκευή, προϊόν της δυτικής αντίληψης περί γραμμικού και ντετερμινιστικού χρόνου και του ατομοκεντρικού παραδείγματος που χαρακτηρίζει τον Δυτικό Πολιτισμό.

Συγκεκριμένα, η Ρεαλιστική Σχολή των Διεθνών Σχέσεων αποδίδει μεγάλη βαρύτητα στους συσχετισμούς ισχύος και στις δομικές πιέσεις που αυτοί δημιουργούν. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η “Θουκυδίδεια Παγίδα” αποκτά τη μορφή νόμου της ιστορίας. Δηλαδή, όταν εμφανίζεται μια αναδυόμενη δύναμη τότε αυτή απειλεί μια εδραιωμένη, ακριβώς λόγω της ανόδου της και τότε η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη.

Ιστορική μοιρολατρία

Η ανάγνωση αυτή, όμως, αντλεί από τη δυτική πολιτισμική πρόσληψη του χρόνου και της ιστορίας ως γραμμικής, τελεολογικής και νομοτελειακής διαδικασίας. Το κυρίαρχο στη νεωτερικότητα νευτώνειο επιστημολογικό παράδειγμα, έχοντας ως “κυρίαρχη μεταφορά” (dominant metaphor) την εικόνα του “κόσμου-ρολογιού”, καλλιεργεί την εντύπωση ότι η ιστορία κινείται βάσει αναγκαιότητας, οδηγώντας σε μια μορφή ιστορικής μοιρολατρίας.

Στο υπόβαθρο αυτής της νοοτροπίας διακρίνεται και η θεολογική-πολιτισμική κληρονομιά του Προτεσταντισμού και ιδίως του Καλβινισμού, όπου το δόγμα του προκαθορισμού έχει σημαντική θέση. Ο Μαξ Βέμπερ έχει δείξει πώς αυτό το πνευματικό υπόστρωμα επηρέασε τη συγκρότηση του καπιταλιστικού μοντέλου. Στο αμερικανικό φαντασιακό, η ιδέα ότι η πορεία είναι προκαθορισμένη επηρεάζει όχι μόνο τις οικονομικές και κοινωνικές αντιλήψεις, αλλά και τη γεωπολιτική συμπεριφορά.

Η αντίληψη ότι ΗΠΑ και Κίνα “πρέπει” να συγκρουστούν εντάσσεται σ’ αυτήν την κοσμοαντίληψη. Όμως, οι σύγχρονες θεωρίες του Χάους και της Πολυπλοκότητας (ChaoPlexity) ανατρέπουν αυτήν την εικόνα της νομοτέλειας. Στο πλαίσιο ενός χαοπλεξικού παραδείγματος πρόσληψης του κόσμου και των φαινομένων σ’ αυτόν, δεν υπάρχει αναγκαίο παρελθόν ούτε προκαθορισμένο μέλλον. Μικρές διαφοροποιήσεις μπορούν να παράγουν δυσανάλογες συνέπειες, διάχυτες στον χώρο και στον χρόνο (“φαινόμενο της πεταλούδας”). Η ιστορία δεν είναι μηχανιστική και μονογραμμική, αλλά ανοικτή και δυναμική. Υπό αυτό το πρίσμα, η “Θουκυδίδεια Παγίδα” δεν είναι νομοτελειακή πραγματικότητα, αλλά πολιτισμική προβολή.

Η “Θουκυδίδεια Παγίδα” ως φαντασιακή κατασκευή

Επιπροσθέτως, η Δύση, ιδίως μετά τον προτεσταντισμό και τον καπιταλισμό, διαμόρφωσε μια ατομοκεντρική κοσμοαντίληψη. Τα άτομα στο εσωτερικό των κρατών και τα κράτη στο διεθνές σύστημα νοούνται ως αυτόνομες μονάδες που βρίσκονται σε εγγενή ανταγωνισμό μεταξύ τους. Αυτή η θεώρηση, θεσμοθετημένη από θεωρίες όπως ο κοινωνικός δαρβινισμός, ο φιλελευθερισμός και ο νεοφιλελευθερισμός, φθάνει σήμερα στην ακραία της εκδοχή με την woke κουλτούρα, όπου το άτομο αποσυνδέεται από κάθε συλλογικό πλαίσιο. Αντιθέτως, τόσο η αρχαιοελληνική παράδοση (πολίτης-οπλίτης, φάλαγγα) όσο και ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός (εκκλησιοκεντρικότητα, κοινωνιοκεντρικότητα) θεμελιώνουν την ύπαρξη πάνω στη σχέση, την κοινότητα και τη μετοχή κι όχι στην ανταγωνιστική μοναχικότητα.

Συνακόλουθα, κι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, η ελληνοχριστιανική πολιτισμική παράδοση μπορεί σήμερα να προσφέρει ένα εναλλακτικό μοντέλο στη μελέτη των Διεθνών Σχέσεων, αλλά και στην πρακτική διαμόρφωση του διεθνούς συστήματος, όπου η ενότητα των δρώντων διατηρείται “εν ετερότητι”. Συνδυαζόμενη με τη φιλοσοφία της αλληλεξάρτησης που προωθεί η Πρωτοβουλία για τον Παγκόσμιο Πολιτισμό της Κίνας (GCI), αυτή η προοπτική μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο στις ατομοκεντρικές και ντετερμινιστικές παραδοχές της Δύσης, προσφέροντας νέες δυνατότητες συνεργασίας και αποφυγής συγκρούσεων.

Εν κατακλείδι λοιπόν, η “Θουκυδίδεια Παγίδα” δεν είναι μια παγκόσμια αναγκαιότητα, αλλά δυτική φαντασιακή κατασκευή. Η απελευθέρωση από την ντετερμινιστική φυλακή του μοιρολατρικού-γραμμικού χρόνου και του ατομοκεντρισμού αναδεικνύει τον ρόλο εναλλακτικών πολιτισμικών μοντέλων. Ο ελληνοχριστιανικός πολιτισμός, με τον κοινωνιοκεντρικό και εκκλησιοκεντρικό του χαρακτήρα, προσφέρει μια διαφορετική γνωσιακή βάση για την κατανόηση και τη διαχείριση των διεθνών σχέσεων, ανοίγοντας τον δρόμο για ένα νέο μοντέλο συνεργασίας και ειρηνικής συνύπαρξης παγκοσμίως.