Κ. Βεργόπουλος: Διερευνώντας την ευρωπαϊκή ενοποίηση

Η Ευρώπη είναι παρούσα σε όλες, σχεδόν, τις μελέτες του Βεργόπουλου. Υπάρχουν όμως δύο μελέτες ειδικά αφιερωμένες σε αυτό το θέμα: «Ποιος φοβάται την Ευρώπη;» (2000) και η «Η ανάρμοστη σχέση: Ελλάδα-Ευρώπη» (2012). Η προσοχή του για τα ευρωπαϊκά και ελληνοευρωπαϊκά θέματα είναι απόρροια όχι μόνο της σημασίας τους, αλλά επίσης του βαθμού ευρωπαϊκής συνείδησης.

Ο Βεργόπουλος είναι γνήσιο τέκνο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Μάλιστα, της πιο ενδιαφέρουσας συνιστώσας αυτού του μοναδικού φαινομένο (το οποίο, δυστυχώς, με το χρόνο κατάντησε συνώνυμο του «εργαλειακού ορθολογισμού», της «φιλοσοφίας της ιστορίας», του «στείρου νομικισμού»), δηλαδή της υλιστικής κριτικής σκέψης. Η τελευταία οραματίζεται συνεχώς την ανοικτή και ελεύθερη δημοκρατική κοινωνία, χωρίς προκαθορισμένα ντετερμινιστικά όρια και θέσεις περί τέλους της ιστορίας.

Είναι Ευρωπαίος πολίτης, καθόσον υπερασπίζεται τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, αλλά κυρίως τη δημοκρατία και το σύμφυτο με αυτήν κοινωνικό κράτος. Οι κριτικές του τοποθετήσεις για το εγχείρημα της νομισματικής και οικονομικής ενοποίησης των ευρωπαϊκών χωρών προέρχονται από τη μοναδική ευρωπαϊκή οπτική του. Προοπτική για την οποία νοιάζεται περισσότερο από όλους τους υποτιθέμενους ευρωπαϊστές, που στην ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν βλέπουν παρά μόνο μία ακόμη ευκαιρία να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη των ισχυρών.

Το πρόγραμμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όσο ιδεαλιστικό και αν ήταν, κατευθυνόταν πάντοτε από την κορυφή προς τη βάση. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ, ανέκαθεν, λειτουργούσαν στα μουλωχτά παρακάμπτοντας τους ευρωπαϊκούς λαούς. Σήμερα, όμως, τα πράγματα έχουν χειροτερεύσει: η έλλειψη δημοκρατίας, η ενδυνάμωση της τεχνοκρατικής διακυβέρνησης, η παράκαμψη των δημοκρατικών διαδικασιών, η επιβολή πολιτικών που οδηγούν σε γενικευμένη φτωχοποίηση, οδηγούν μοιραία στην άνοδο της ακροδεξιάς.

Ο Βεργόπουλος από πολύ νωρίς ήταν μεταξύ εκείνων που είχαν επισημάνει τον αντινομικό χαρακτήρα του κοινού νομίσματος, με τη μέχρι σήμερα δομή του, και τις σαρωτικές συνέπειες για τις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας και όχι μόνο. Η αρχιτεκτονική του ευρώ, από την ιδρυτική του πράξη, δεν του επέτρεπε να διασφαλίζει τον ρόλο που παίζουν όλα τα υπόλοιπα νομίσματα παγκοσμίως.

Παράδοξες δεσμεύσεις

Οι παράδοξες δεσμεύσεις πάνω στις οποίες χτίστηκε το ευρώ, αντί να προστατεύουν τις χώρες-μέλη από τις οικονομικές κρίσεις, τις αφήνουν απροστάτευτες, δυσκολεύοντας περαιτέρω την κατάστασή τους. Ο ρόλος της ΕΚΤ, η έλλειψη αναδιανεμητικών μηχανισμών, ο δραματικός περιορισμός των εργαλείων μακροοικονομικής πολιτικής στην Ευρωζώνη εκθέτουν τις οικονομίες των χωρών που είναι απροστάτευτες σε εξωτερικές ή εσωτερικές διαταράξεις. Σήμερα, όλα είναι φανερά και πάνω στο τραπέζι. Οι ελλείψεις και οι θεσμικές αδυναμίες του ευρώ διακρίνονται πλέον διά γυμνού οφθαλμού.

Η οικονομική και νομισματική ένωση της ΕΕ ήταν ένα μέσο προς επίτευξη ενός σκοπού, όχι αυτοσκοπός. Οι Ευρωπαίοι ψηφοφόροι αναγνωρίζουν, υπό τις τρέχουσες διευθετήσεις, ότι το ευρώ υπονομεύει τους σκοπούς για τους οποίους υποτίθεται ότι δημιουργήθηκε. Ο σημερινός μονομερής σφετερισμός πόρων των χωρών του Νότου από τον ευρωπαϊκό Βορρά είναι σαφής απόδειξη ότι η αρχιτεκτονική του ευρώ βρίσκεται στα όριά της.

Αυτή την απλή αλήθεια, σημειώνει ο Βεργόπουλος, είναι δυνατόν να μην την αντιλαμβάνονται οι ιθύνοντες; Η Ευρώπη, βεβαίως, έχει ανάγκη από διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, αλλά όχι μέσω λιτότητας. Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στις θεσμικές διευθετήσεις της Ευρωζώνης, και όχι οι μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό των κρατών, είναι εκείνες που θα έχουν το μέγιστο αποτέλεσμα. Με τον τρόπο αυτό, η ανάρμοστη και άγονη σχέση Ελλάδας (Νότου)-Ευρώπης θα μπορούσε να αποβεί γόνιμη.

Αυτό που δεν θα έχει αποτελέσματα, τουλάχιστον για τις περισσότερες από τις χώρες της Ευρωζώνης, είναι η εσωτερική υποτίμηση -δηλαδή η μείωση μισθών και τιμών- επειδή κάτι τέτοιο αυξάνει το χρέος για τα νοικοκυριά, τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις (των οποίων τα χρέη είναι σε ευρώ). Η εσωτερική υποτίμηση, σε συνδυασμό με τη λιτότητα και την κοινή αγορά (που διευκολύνει τη φυγή κεφαλαίων και την αιμορραγία των τραπεζικών συστημάτων), είναι ένας τοξικός συνδυασμός.

Αυξανόμενη αντιπαλότητα

Ωστόσο, οι Ευρωπαίοι ηγέτες αναγνωρίζουν ότι, χωρίς ανάπτυξη, το χρέος θα συνεχίσει να αυξάνεται, ότι η λιτότητα είναι κατά της ανάπτυξης. Πέρασαν χρόνια χωρίς να διατυπωθεί στρατηγική για την ανάπτυξη, παρόλο που τα συστατικά της είναι γνωστά: πολιτικές που θα αντισταθμίζουν τις εσωτερικές ανισορροπίες της Ευρώπης και το εμπορικό πλεόνασμα της Γερμανίας. Αυξήσεις μισθών στη Γερμανία και πολιτικές που θα προωθούν τις εξαγωγές και την παραγωγικότητα στις περιφερειακές οικονομίες της Ευρώπης. Οι ηγέτες της Ευρώπης ορκίζονται επανειλημμένως πως κάνουν ό,τι είναι αναγκαίο για να σωθεί το ευρώ. Αλλά η Γερμανία απορρίπτει κάθε πολιτική με μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.

Ο Βεργόπουλος αναλύει ακόμη την αυξανόμενη αντιπαλότητα μεταξύ των ευρωπαϊκών εθνών. Έπειτα από συνοπτική ανασκόπηση την περίοδο του 1930, υποστηρίζει ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν, και είναι, μεγάλη πολιτική ιδέα. Αλλά, αντί να ενισχύσει την αλληλεγγύη εντός της Ευρώπης, σπέρνει τη διχόνοια ανάμεσα στις χώρες. Με την επέκταση των πολιτικών λιτότητας και ύφεσης στην Ευρώπη, διαμορφώνεται, μοιραία, πλαίσιο οξυνόμενης αντιπαλότητας μεταξύ των εθνών, που εξωθεί σε επιθετικές «εθνικές λύσεις» εις βάρος των συνεταιριστικών.

Η Γερμανία διαχειρίζεται την Ευρωζώνη ως επαρχία της. Η διαχείριση δεν γίνεται μόνο μέσω της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής, αλλά και στο συμβολικό-ιδεολογικό επίπεδο, κάτι που καθιστά τις εξελίξεις επικίνδυνες από τη στιγμή που η πολιτική παραδίδεται στον ηθικισμό. Το πρότυπο του ικανότατου Γερμανού αντιπαρατίθεται, συνεχώς, με τον τεμπέλη διεφθαρμένο του Νότου. Ήδη, η συνοχή μεταξύ των εθνών της Ευρώπης έχει διαρραγεί και είναι άγνωστο αν θα επουλωθούν οι πληγές στο προσεχές μέλλον.

Οι γενικές συζητήσεις σχετικά με τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις έχουν ήδη εξαντληθεί, τουλάχιστον από την εποχή του γαλλικού δημοψηφίσματος, που απέρριψε το σχέδιο Συντάγματος για την Ευρώπη. Ό,τι είχε να ειπωθεί για την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική, έχει ήδη ειπωθεί. Όμως, φαίνεται ότι τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει τις προαποφασισμένες επιλογές μέχρι το σημερινό τελικό αδιέξοδο.

Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας εξασφαλίζεται απαράγραπτη συνταγματική ισχύς σε κρίσιμες οικονομικές επιλογές της νεοφιλελεύθερης σχολής, που ευθύνεται σε κρίσιμο βαθμό για τη σημερινή καταβύθιση της ευρωπαϊκής οικονομίας. Είναι εντυπωσιακό ότι, όσο η ΕΕ παλεύει για να συγκρατήσει το δημόσιο έλλειμμα στο 3%, αυτό έχει εκτιναχθεί εκτός ελέγχου (6,5% του ΑΕΠ το 2010), παρασύροντας και το δημόσιο χρέος (95% το 2010). Οι ηγέτες της ΕΕ αρνούνται να αντιληφθούν το αδιέξοδο της ακολουθούμενης πολιτικής. Ο τρόπος αντιμετώπισης της σημερινής κρίσης χρέους των περιφερειακών χωρών της Ένωσης αποδεικνύει του λόγου το αληθές.