Και οι ψυχές των λαών έχουν τη σκοτεινή τους πλευρά

Η ανάλυση εθνικού χαρακτήρα είναι μια παλαιά τέχνη. Για παράδειγμα, ο αρχαίος Ρωμαίος ιστορικός Tacitus (περ. 56–περ. 120 μ.Χ.) συνέταξε μια ανάλυση του εθνικού χαρακτήρα της αρχαίας Γερμανίας, ο Ισλανδός ιστορικός Snorri Sturluson (1179–1241) συνέταξε μια ανάλυση εθνικού χαρακτήρα των νορδικών λαών, και ο Ρώσος λογοτέχνης Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (1821–81) έχει ασχοληθεί συστηματικώς με το να σκιαγραφήσει το εθνικό πορτρέτο του ρωσικού λαού.

Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και του Ψυχρού Πολέμου, η ανάλυση εθνικού χαρακτήρα αναπτύχθηκε ιδιαιτέρως, καθώς, με τέτοιες αναλύσεις, διάφοροι δρώντες στα πεδία της πολιτικής και των υπηρεσιών πληροφοριών, επιδίωκαν να επιτύχουν μια πληρέστερη αλληλοκατανόηση μεταξύ των συμμάχων τους, να βελτιώσουν τις διεθνείς σχέσεις στο πλαίσιο των συμμαχιών τους, να επιτύχουν μια πληρέστερη κατανόηση των αντιπάλων τους, και να ενισχύσουν τις πολιτικές και ψυχικές ικανότητες των συμμαχιών τους.

Η αναζήτηση του εθνικού χαρακτήρα

Ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αναλύσεων εθνικού χαρακτήρα είναι τα εξής: το βιβλίο της Αμερικανίδας πολιτιστικής ανθρωπολόγου Margaret Mead με τίτλο “And Keep Your Powder Dry: An Anthropologist Looks at America” (1942), οι αναλύσεις των εθνικών χαρακτήρων της Γερμανίας και της Ρωσίας, και των αυταρχικών καθεστώτων γενικώς που συνέταξε ο Βρετανός στρατιωτικός ψυχίατρος και κατάσκοπος Henry V. Dicks (βλ., π.χ., Henry V. Dicks, “Some Psychological Studies of the German Character” στο: T. H. Pear, ed., Psychological “Factors of Peace and War”, London and New York: Philosophical Library, 1950, και του Ιδίου, “Observations on Contemporary Russian Behaviour”, Human Relations, τόμος V, τεύχος 2, 1952), οι αναλύσεις των εθνικών χαρακτήρων των Ιαπώνων, των Αμερικανών, των Άγγλων, και των Ρώσων από τον Βρετανό ανθρωπολόγο Geoffrey Gorer (βλ., π.χ., Geoffrey Gorer, “Themes in Japanese Culture”, Transactions of the New York Academy of Science, τόμος V, 1943, σελ. 106–24, του Ιδίου, “The American People”, New York: W. W. Norton & Co., 1948, και του Ιδίου, “Exploring English Character,” London: Cresset Press, 1955).

Με τον όρο “προσωπικότητα”, εννοούμε το σύνολο των ψυχοσωματικών ιδιοτήτων και λειτουργιών με τις οποίες ο άνθρωπος επικοινωνεί με τον εαυτό του και με το περιβάλλον του. Με τον όρο “χαρακτήρας”, εννοούμε το εκφραστικό όργανο της προσωπικότητας. Με τον όρο “συμπεριφορά”, εννοούμε το εκτελεστικό όργανο της προσωπικότητας και, ιδιαιτέρως, το σύνολο των προσαρμοστικών προς το περιβάλλον αντιδράσεων ενός οργανισμού με επιβιωτική σκοπιμότητα.

Η συμπεριφορά οποιουδήποτε ατόμου προς ένα άλλο πρόσωπο βασίζεται στις προσδοκίες αυτού του ατόμου για την επικοινωνιακή αξία που έχει η συμπεριφορά του για το άλλο πρόσωπο. Αυτές οι προσδοκίες, με τη σειρά τους, βασίζονται στην εσωτερική εικόνα που έχει ο δρων για το πώς είναι το άλλο πρόσωπο. Αυτές οι εσωτερικές εικόνες ονομάζονται “προσωποποιήσεις”. Με άλλα λόγια, η συμπεριφορά ενός ατόμου προς ένα άλλο πρόσωπο συναρτάται με το πώς προσδοκά αυτό το άτομο ότι θα αξιολογηθεί και θα αντιμετωπιστεί η συμπεριφορά του από το άλλο πρόσωπο, και αυτή η προσδοκία συναρτάται με την εσωτερική εικόνα που έχει διαμορφώσει το δεδομένο άτομο για το πώς είναι το άλλο πρόσωπο, δηλαδή συναρτάται με τον τρόπο με τον οποίο το άλλο πρόσωπο είναι παρόν στη συνείδηση του δεδομένου ατόμου.

Βεβαίως, ο δρων θα έχει και μια εσωτερική εικόνα του εαυτού του, δηλαδή μια προσωποποίηση του εαυτού του, με την οποία επίσης συναρτώνται οι προσδοκίες που έχει από τις συμπεριφορές του. Συνεπώς, οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δρώντων (είτε αφορούν σε ρόλους είτε αφορούν σε προσωπικότητες) διαμεσολαβούνται από τις προσωποποιήσεις τις οποίες διαμορφώνουν και ενστερνίζονται οι δρώντες (βλ. Alfred H. Stanton and Stewart E. Perry, eds, “Personality and Political Crisis”, Glencoe, Ill.: Free Press, 1951). Σε αυτό το σημείο, υπεισέρχεται και ο ψυχολογικός παράγοντας που ονομάζεται “σκιά”.

Η “σκιά” στην ψυχή των πολιτισμών

Σύμφωνα με την ορολογία του ψυχιάτρου-ψυχαναλυτή Carl Jung, ο όρος “σκιά” αναφέρεται στην άγνωστη σκοτεινή πλευρά της προσωπικότητας. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Jung, η (ψυχολογική) “σκιά” είναι ενστικτώδης και παράλογη, και, άρα, είναι επιρρεπής στην ψυχολογική προβολή, υπό την έννοια ότι η αντίληψη μιας προσωπικής κατωτερότητας διαγιγνώσκεται (“προβάλλεται”) ως μια αντίληψη πνευματικής ελλειμματικότητας σε κάποιον άλλον. Αν αυτές οι προβολές παραμείνουν κρυμμένες, τότε το “αρχέτυπο της σκιάς”, δηλαδή το γενεσιουργό αίτιο που παράγει τις προβολές, «είναι ανεξέλεγκτο και μπορεί να επιτύχει τον σκοπό του», ή «να επιφέρει μια κατάσταση χαρακτηριστική της δύναμής του» (βλ. Carl G. Jung, “Aion: Phenomenology of the Self” στο: Joseph Campbell, ed., The Portable Jung, transl. R. F. C. Hull, New York: Penguin, 1977, σελ. 139–62).

Αναλύοντας τη σκιά των Αμερικανών, των Δυτικοευρωπαίων, και των Ρώσων, αξιοποιώντας την προαναφερθείσα βιβλιογραφία και άλλες έρευνες, διαπιστώνουμε, στο πεδίο της σκιάς ειδικώς, τα εξής: Η σκιά της αμερικανικής συλλογικής ψυχής χαρακτηρίζεται κυρίως από την ηδονοθηρία, η οποία εκφράζεται με πολλούς τρόπους, για παράδειγμα: χυδαία αλαζονεία εκ μέρους των αμερικανικών πολιτικών ελίτ, ανεξέλεγκτη κερδοσκοπία εκ μέρους των αμερικανικών οικονομικών ελίτ, καταναλωτισμός εκ μέρους των ακαλλιέργητων αμερικανικών λαϊκών μαζών, κ.ο.κ.

Η σκιά της δυτικοευρωπαϊκής συλλογικής ψυχής χαρακτηρίζεται κυρίως από τον φόβο (έχοντας αναμετρηθεί επί μακρόν με προκλητικά φυσικά φαινόμενα και με ποικίλες συνθήκες πολιτικής, οικονομικής, και στρατιωτικής ανασφάλειας), και, μεταξύ άλλων, έχει εκφραστεί με τον καπιταλισμό (ανάγκη συσσώρευσης κεφαλαίου) και τον ιμπεριαλισμό (ανάγκη συσσώρευσης φυσικών πόρων) υπό την αυστηρή νεωτερική έννοια (αμφότερα αυτά τα φαινόμενα δημιουργήθηκαν στη Δυτική Ευρώπη).

Η σκιά της ρωσικής συλλογικής ψυχής χαρακτηρίζεται κυρίως από την έννοια και την αίσθηση της “πληγής” και του “πόνου”, και εκφράζεται κυρίως με τον μυστικισμό της στέπας συνδυασμένο με την αναζήτηση ισχύος για την αντιμετώπιση της υποκείμενης πληγής και του υποκείμενου πόνου.

Στη σύγχρονη διεθνή πολιτική σκηνή, λείπει ένα σοβαρό και αξιόλογο πολιτιστικό παράδειγμα. Το ακόμα χειρότερο, όμως, είναι ότι (όπως είχε προειδοποιήσει ο Πλάτων στο βιβλίο του Γοργίας), καθώς το διεθνές πολιτικό σύστημα χαρακτηρίζεται από βαθιά ηθική παρακμή, η σκιά παίρνει τα ηνία σε όλο και περισσότερους πολιτικούς δρώντες, και, όλο και περισσότερο, μοιάζουν να αντιπαρατίθενται σκιές μεταξύ τους.