Καταλύτης αναβάθμισης των κοινωνιών η πανδημία

Η πανδημία έχει άμεσες επιπτώσεις στη δημόσια υγεία, αλλά προκαλεί δευτερογενώς και μια τεράστια οικονομική καταστροφή. Ακόμα και εάν τα μέτρα περιορισμού ισχύσουν μέχρι το τέλος Ιουνίου και όχι παραπέρα, υπολογίζεται ότι η ύφεση στη Δύση θα ξεπεράσει το 10-15%. Αυτό σημαίνει κλείσιμο επιχειρήσεων, εκτόξευση της ανεργίας και ανέχεια.

Αν το δούμε προοπτικά, θα διαπιστώσουμε ότι ναι μεν τώρα συντρέχουν οι προϋποθέσεις της συσπείρωσης μπροστά στον φόβο και τον κίνδυνο, αλλά μόλις αρχίσει η υπέρβαση της πανδημίας θα εκδηλωθούν κοινωνικές αμφισβητήσεις. Συνάμα θα εκδηλωθούν κινήσεις αποσταθεροποίησης, διότι οι κοινωνίες θα έχουν υποστεί βαριά πλήγματα. Στη μετά πανδημία εποχή οι πολιτικές ηγεσίες θα έρθουν αντιμέτωπες με τις κοινωνίες.

Η πανδημία θέτει ζητήματα σε τρία επίπεδα:

Το πρώτο έγκειται στο ότι ο εγκλεισμός, θα προκαλέσει ένα αναγκαστικό βίαιο άλμα προς τα εμπρός. Πρώτα-πρώτα της τεχνολογίας. Θα σπεύσει να καλύψει το κενό της επικοινωνίας που είναι αναγκαίο για τη διεθνή των αγορών, για το χρηματοπιστωτικό ζήτημα, για τη λειτουργία του κράτους και των θεσμών και την επικοινωνία των πολιτών. Επομένως θα έχουμε μία αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας της επικοινωνίας και συγχρόνως εφαρμογές της σε όλα τα επίπεδα, από την οικονομία, την πολιτική, την κοινωνία μέχρι το εκπαιδευτικό σύστημα.

Το δεύτερο είναι ότι θα έχουμε εξ ανάγκης μία ραγδαία προσαρμογή των θεσμών. Πόσες φορές μας λέγανε ότι δεν μπορούν να προχωρήσουν στην τεχνολογική προσαρμογή του κράτους; Και πόσο γρήγορα απέδειξαν ότι μπορούν να οδηγούν σε λύσεις, οι οποίες θα διευκολύνουν τον πολίτη να συναλλάσσεται με το κράτος από το σπίτι του; Που σημαίνει ότι αδιαφορούσαν.

Τώρα πια τα πράγματα τίθενται διαφορετικά. Όχι γιατί μεγαλώνει ο ρόλος του κράτους, αλλά γιατί γιγαντώνεται η ανάγκη του κράτους να προστατέψει τον εαυτό του, να μπορέσει να εισπράξει, να κατασιγάσει τους κινδύνους της αποσταθεροποίησης, να λειτουργήσει ώστε να υπάρξει. Όταν λέμε κράτος, δεν εννοούμε το κράτος ως μηχανισμό, αλλά το πολιτικό σύστημα που έχει οικειοποιηθεί το κράτος εις βάρος της κοινωνίας των πολιτών. Η τεχνολογική προσαρμογή του κράτους, λοιπόν, θα έρθει σε χρόνο-ρεκόρ, διότι αποτελεί όρο επιβίωσης του πολιτικού συστήματος.

Εμμονικά δέσμιες

Το τρίτο και πιο σημαντικό που κινεί τα υπόλοιπα, είναι η ραγδαία προσαρμογή της κοινωνίας. Σε αντίθεση με την τεχνολογία της επικοινωνίας και τις άρχουσες δυνάμεις της οικονομίας που την καρπώνονται για να ηγεμονεύσουν, οι κοινωνίες έμειναν μέχρι σήμερα εμμονικά δέσμιες σε αξίες και θεσμούς του 18ου αιώνα, προς μεγάλη ευτυχία της διεθνούς των αγορών.

Αυτός είναι και ο λόγος που ανετράπησαν οι ισορροπίες μεταξύ κοινωνίας και οικονομίας και οι κοινωνίες τέθηκαν στο περιθώριο, σε καθεστώς αναγκαιότητας. Σε αυτόν τον εγκιβωτισμό των κοινωνιών έχει συμβάλει καθοριστικά η καθεστωτική διανόηση, η οποία σύρεται ως νομιμοποιητικό παρακολούθημα της “νέας τάξης”. Μια “νέα τάξη” που θέλει τις δυνάμεις της νέας οικονομίας να διατηρούν αποκλειστικά το μονοπώλιο του μέλλοντος. Ανέχονται οι πολίτες να διαδηλώνουν, να απεργούν, αλλά τους καταχεριάζουν ιδεολογικά όταν επικαλούνται τα θεμελιώδη στοιχεία μιας κοινωνίας και ενός κράτους που είναι η πολιτισμική του συνοχή (δηλαδή το έθνος) και οι ανάγκες της (δηλαδή το κοινό συμφέρον).

Αν, λοιπόν, φέρνει κάτι η πανδημία στο προσκήνιο είναι η είσοδος των κοινωνιών στον αιώνα της τεχνολογίας της επικοινωνίας. Πράγμα που προοιωνίζεται επίσης τη μετάβασή τους στο μέλλον. Μπορούμε ήδη να παρακολουθήσουμε τις ιλιγγιώδεις αλλαγές στο πεδίο της εργασίας. Εφεξής θα φέρει μια νέα επιτάχυνση.

Η “εργασία” θα μετεξελιχθεί ουσιωδώς σε “έργο”. Και τούτο διότι συμφέρει και την εργοδοσία να μην διατηρεί χώρους και μέσα εργασίας, να μην ασφαλίζει τους εργαζομένους και οι εργαζόμενοι να παρέχουν έργο, αντί για εργασία, από το σπίτι τους. Αυτή η εξέλιξη θα έχει δυνητικά ένα αναπάντεχο αποτέλεσμα: τη μετάβαση από την εξαρτημένη εργασία στην αυτονομία της εργασίας.

Απόρριψη εργασίας

Συγχρόνως, οδεύουμε σε ένα άλλο φαινόμενο που είχα προβλέψει πριν από σαράντα και πλέον χρόνια: στην απόρριψη της εργασίας σε πραγματικό και αξιακό επίπεδο. Οδηγούμαστε, δηλαδή, σε μία άλλη αντίληψη της ελευθερίας στο κοινωνικό-οικονομικό πεδίο με πολλαπλασιαστικές συνέπειες στη σχέση κοινωνίας και οικονομίας, ή κοινωνίας και πολιτικής. Αυτές θα αποτυπωθούν επίσης στο περιεχόμενο της κοινωνικής ατζέντας. Από τις σχέσεις ιδιοκτησίας, ή εργασίας και συστήματος, το κοινωνικό διακύβευμα θα επικεντρωθεί στο ζήτημα της αναδιανομής του οικονομικού προϊόντος. Όποιος επιχειρήσει να γυρίσει πίσω την εξέλιξη θα είναι χαμένος από χέρι.

Οι κοινωνίες, έγκλειστες στο σπίτι, επιχειρούν να επικοινωνήσουν, να διαμορφώσουν κοινωνικές σχέσεις διαμέσου του τεχνοδικτύου. Ήδη έχουν περάσει από την απλή εξατομικευένη επικοινωνία στη διαμόρφωση συλλογικοτήτων στο επίπεδο του τεχνοδικτύου όπου ανταλλάσουν απόψεις, προβληματισμούς και ιδέες, όπου μεταφέρουν τις δράσεις της καθημερινότητάς τους.

Η εξοικείωση ενός εκάστου των μελών της κοινωνίας με την τεχνολογία της επικοινωνίας σημαίνει ότι είναι δεκτική να δημιουργήσει μια δυναμική ικανή να διατηρηθεί με τάση να διευρύνει τα πεδία της και μετά την κρίση. Διαπιστώνουμε ήδη ότι αυτή η προοπτική των κοινωνιών δεν αρέσει καθόλου τους άρχοντες του κόσμου και γι’ αυτό επεξεργάζονται τρόπους να την τιθασεύσουν.

Θέλουν το άτομο να κινείται στο διαδίκτυο, δεν το θέλουν όμως να συγκροτεί συλλογικότητες ούτε και να εξέρχεται της λειτουργίας του ως συλλέκτης πληροφορίας και καταναλωτής. Εξού και αναπτύσσονται εκεί ιδέες για τη χειραγώγηση του πολίτη και της κοινωνίας, ώστε να μην τους διαφύγει και χάσουν τον έλεγχο.

Φιμώνουν δυσάρεστες φωνές

Στο κλίμα αυτό εγγράφεται και ο φασιστικός τρόπος με τον οποίο οι περιφερόμενοι γυρολόγοι του Facebook επιχειρούν να φιμώσουν τις δυσάρεστες φωνές που καταθέτουν ιδέες μη συμβατές με την ορθοταξία τους. Προσποιούνται ότι δεν γνωρίζουν ότι η ιδιωτική ιδιοκτησία του θεσμού που αναλαμβάνει ρόλους δημόσιας σφαίρας δεν είναι επιτρεπτό να αξιώνει λόγον εξουσίας που τον εκτρέπει από αυτή τη λειτουργία του. Η αξίωση αυτή έχει τις πηγές της στα απομεινάρια του φεουδαλικού παρελθόντος που έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.

Στο νέο περιβάλλον της τεχνολογίας της επικοινωνίας οι κοινωνίες ανακαλύπτουν τη δυνατότητα να συγκροτηθούν σε ένα επίπεδο άτυπης, πλην όμως θεσμημένης συλλογικότητας, που με την εξέλιξή της δεν θα διαφέρει από αυτό που συνέβαινε μέχρι τώρα στον καφενέ, ή σε οποιουσδήποτε χώρους. Το βλέπουμε αυτό στην εκπαίδευση, στη λειτουργία της οικονομίας, στην ανάπτυξη ομίλων διαβούλευσης και στοχασμού.

Η διείσδυση των κοινωνιών στο νέο αυτό επικοινωνιακό πεδίο θα τις φέρει στην αρχή αντιμέτωπες με τους άρχοντες της διεθνούς των αγορών και τους θεράποντές της στην πολιτική και στο στοχασμό. Ωστόσο, στο τέλος οι κοινωνίες θα επιβάλουν την παρουσία τους μέσα στο πολιτικό σύστημα. Δηλαδή θα δούμε στο τεχνοδίκτυο να συγκροτούνται “Πνύκες”. Εκεί λοιπόν η τεχνολογία της επικοινωνίας, θα μεταβληθεί στα μυαλά των ανθρώπων από τεχνολογία της πληροφορίας σε τεχνολογία θέσμισης των μερικών συστημάτων και του πολιτικού συστήματος. Εν ολίγοις θα υπηρετήσει τη συγκρότηση της κοινωνίας ως σύστημα.