Μεσσιανισμός: Ελπίδα ή πλάνη;

«Αλίμονο στους λαούς που έχουν ανάγκη από σωτήρες». Το κύρος της θέσης αυτής, που ενέχει στοιχεία αξιώματος, επιβεβαιώνεται καθημερινά από ανθρώπους, λαούς ή έθνη που αναζητούν την πρόοδο και τη σωτηρία τους σε πρόσωπα ή δυνάμεις έξω από αυτούς. Η προσμονή, όμως, και η ελπίδα για ατομική ή εθνική ανάταση ή σωτηρία, όταν εγκλωβίζονται στη λατρεία μιας ιδέας ή προσώπου, τότε συνυφαίνουν το περιεχόμενο μιας συμπεριφοράς, γνωστής ως μεσσιανισμός.

Ο μεσσιανισμός ως φαινόμενο βαδίζει παράλληλα με τον άνθρωπο και την ιστορία των εθνών. Σταθερή παράμετρος του φαινομένου στη διαχρονικότητά του ο χρόνος και ιδιαίτερα το μέλλον. Κι αυτό γιατί το μέλλον αποτελούσε κι αποτελεί μέχρι και σήμερα τον μεγάλο άγνωστο για τον άνθρωπο. Τις προοπτικές και τη διαχείρισή του οι άνθρωποι και οι λαοί την πραγματώνουν άλλοτε με την σκληρή προσπάθεια και την εργασία, άλλοτε την εναποθέτουν στην εξουσία της τύχης και των φυσικών δυνάμεων και άλλοτε στις ικανότητες και τη δύναμη ενός ανθρώπου.

Στην τελευταία περίπτωση οι άνθρωποι, αλλά και έθνη ολόκληρα βυθισμένα στα προβλήματα και στην απελπισία αναζητούν τη “σωτηρία” τους από τα έξω. Μέσα σε αυτό το ψυχολογικό νοσηρό κλίμα, εκκολάπτεται και τρέφεται το φαινόμενο του μεσσιανισμού με τις πολλές εκφάνσεις-μορφές του, όπως: θρησκευτικός, πολιτικός, εθνικός, τεχνολογικός… Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ο μεσσιανισμός και ιδιαίτερα ο θρησκευτικός, εκπίπτει σε έναν επικίνδυνο φονταμενταλισμό.

Χαμηλό επίπεδο

Το φαινόμενο του μεσσιανισμού απασχόλησε πολλούς μελετητές της ανθρώπινης ψυχολογίας αλλά και της ψυχολογίας του όχλου. Ωστόσο η διαχρονικότητα και ο πολυσύνθετος χαρακτήρας του, δυσκολεύουν την ανίχνευση του πρωτογενούς αιτίου του. Όλοι, όμως, συμφωνούν, ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι, πως το κλίμα-πλαίσιο της επώασης του μεσσιανισμού, το διαμορφώνουν κατά αξιολογική σειρά τα ψυχολογικά αδιέξοδα, τα αδυνατισμένα πνευματικά αντισώματα, οι κοινωνικές συνθήκες και βέβαια η έκπτωση της πολιτικής και των ιδεολογιών.

«Δεν υπήρξα Μεσσίας αλλά ένας συνηθισμένος άνθρωπος, που έγινε ηγέτης, κάτω από εξαιρετικές συνθήκες» (Μαντέλα). Σε ψυχολογικό επίπεδο, ο μεσσιανισμός σχετίζεται με το αδυνατισμένο “Εγώ” και την απουσία μιας αυθεντικής ταυτότητας. Απόρροια αυτών των αρνητικών στοιχείων, ο χαμηλός δείκτης αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Έτσι το άτομο κατακλύζεται από ένα απροσδιόριστο αίσθημα εσωτερικής ανασφάλειας που τροφοδοτεί το αίσθημα του “ανήμπορου” και του “αποτυχημένου”.

Το ψυχικό αυτό ρήγμα, αποδομεί την ψυχική ισορροπία, τρέφει την παραίτηση και το φαταλισμό και οδηγεί άτομα και λαούς στην αναζήτηση προσώπων και ιδεών που θα τους εμπνεύσουν δύναμη και σιγουριά. Σε αυτό το επίπεδο ανθοφορεί και η ανάγκη για ένα σωτήρα-Μεσσία. «Το άτομο παραδίδει το ατομικό του εγώ και απαρνείται κάθε δύναμη που συνδέεται με αυτό, χάνει την ακεραιότητά του σαν άτομο και εγκαταλείπει την ελευθερία» (Φρομ).

Μεσσιανισμός και ανορθολογισμός

Ο μεσσιανισμός κατεξοχήν ριζώνει και ανθοφορεί σε άτομα ή λαούς που ερμηνεύουν την πραγματικότητα με ανορθολογικό τρόπο. Απουσιάζουν οι λογικοί ερμηνευτικοί κώδικες και στη θέση τους κυριαρχούν τα “αξιώματα” και η τυφλή πίστη στην “ιστορική νομοτέλεια”. Στο κλίμα αυτό ευδοκιμούν το θυμικό, η “ειδωλολατρία” και κατ’ ακολουθία η “προσωπολατρία”. Έτσι τα άτομα-λαοί με διαβρωμένη τη διαλεκτική σκέψη νοηματοδοτούν την προσωπική και εθνική τους ζωή με την τυφλή πίστη σε μία ιδέα ή πρόσωπο-μεσσία.

Ωστόσο στην επώαση του μεσσιανισμού δεν συμβάλλουν μόνον οι ενδογενείς παράγοντες, αλλά και οι εξωγενείς με κυρίαρχο το κοινωνικό κλίμα. Όταν αυτό επιβαρύνεται από την οικονομική δυσπραγία, την κοινωνική παθογένεια (βία…), τον ηθικό σχετικισμό και κυρίως την κονιορτοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, τότε αναπόφευκτα το άτομο αναζητά εναγωνίως το απάνεμο λιμάνι.

Εάν σε όλα αυτά προστεθούν και τα βασικά γνωρίσματα των σύγχρονων κοινωνιών, όπως οι μετασχηματισμοί, οι ανακατατάξεις και οι ριζικές αναδιαρθρώσεις, που αποδομούν τα σταθερά σημεία, τότε εύκολα ερμηνεύεται η έντονη επιθυμία των ανθρώπων να ακουμπήσουν σε ένα πρόσωπο που θα τους χαρίσει σταθερότητα, ελπίδα και δύναμη. Το κοινωνικό, λοιπόν, κενό τροφοδοτεί την πίστη σε πρόσωπα με σωτηριολογικά χαρακτηριστικά.

Στην αιτιολόγηση του μεσσιανισμού δεν θα μπορούσε να μην συμπεριληφθεί και η έκπτωση της πολιτικής και η αναξιοπιστία των παραδοσιακών ιδεολογιών. Στις μέρες μας ολοένα και περισσότερο ενισχύεται τη εντύπωση πως στη μετα-δημοκρατία, οι πολιτικοί αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στα πολύπλοκα προβλήματα και εκχώρησαν μέρος της εξουσίας τους σε άλλα, εξωθεσμικά κέντρα και ιδιαίτερα στους απρόσωπους μηχανισμούς της αγοράς.

Ο ρόλος του ατόμου

Το ιδεολογικό κενό προκαλεί συναισθηματική δυσανεξία και το άτομο νιώθει δευτεραγωνιστής. Έτσι το κενό νοήματος ζωής και η αδυναμία ερμηνείας της κοινωνικής πραγματικότητας, λειαίνουν το έδαφος για την εμφάνιση προσώπων που προβάλλονται ως σωτήρες-μεσσίες. Φαίνεται πως το πολυθρύλητο “τέλος των Ιδεολογιών” συνοδεύτηκε κι από την εμφάνιση του φοβισμένου και ανασφαλούς “Εγώ”, που αναζητά δύναμη σε υποκατάστατα.

Με όποια μορφή κι αν εμφανίζεται ο μεσσιανισμός και όποια αιτία τον γεννά και τον διογκώνει οι παρενέργειές του είναι έντονες τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο κυριαρχεί ο ανορθολογισμός, η αδυναμία του ατόμου να αυτοπροσδιοριστεί και η ανάδειξη του αγελαίου ανθρώπου. Ανθοφορεί η προσωπολατρία και η μοιρολατρία. Οι κοινωνίες διαποτίζονται από ιδεοληψίες, φθηνές υποσχέσεις, ανεκπλήρωτα οράματα και αναζητούν τη “φαντασιακή διαφυγή” μέσα από τη λατρεία του Μεσσία.

Η θεραπεία των παρενεργειών του μεσσιανισμού δεν επιτυγχάνεται μόνο μέσα από την κατανόηση-ερμηνεία των ψυχολογικών και κοινωνικών συνιστωσών του. Απαιτεί μία ανάταξη –προσωπική ή εθνική-πνευματική και μία στόχαση βαθιά. Τα προβλήματα δεν αντιμετωπίζονται με πίστη σε υπερβατικές δυνάμεις αλλά με ψυχρή υπομονή κι ατέλειωτη καρτερία. Η λύση δεν βρίσκεται στην παραίτηση και στην τυφλή πειθαρχία σε πρόσωπα-μεσσίες αλλά στην αυτογνωσία και στη γνώση της πραγματικότητας.

Η θέση-προτροπή του Μπρεχτ παραμένει πάντοτε επίκαιρη και άκρως διδακτική:
«Μονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μας δείξει πώς την πραγματικότητα ν’ αλλάξουμε»
Κι εξάλλου η ιστορία έδειξε περίτρανα πως δεν υπάρχουν μεσσίες που να κατέχουν την “απόλυτη αλήθεια” της αποκάλυψης και της σωτηρίας του ανθρώπου. «Η ιστορία δεν καθορίζεται τελικά παρά μόνο από την καθοριστική δράση του ανθρώπου».