“Μια σύντομη ιστορία της διανεμητικής δικαιοσύνης”: Για το βιβλίο του Samuel Fleischacker

Το θέμα του είναι εξόχως πολιτικό και πρακτικό. Η έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης βρίσκεται στο επίκεντρο της ιδεολογικής-πολιτικής διαμάχης. Η έννοια αυτή που αφορά το ζήτημα “πώς είναι δίκαιο να διανέμονται τα αγαθά” έχει τις ρίζες της στα “Ηθικά Νικομάχεια” του Αριστοτέλη, όμως απασχολεί ιδιαίτερα τη σύγχρονη συζήτηση και πολιτική διαμάχη.

Το βιβλίο του Samuel Fleischacker έρχεται να βάλει μια τάξη στη συζήτηση, δείχνοντας ότι η μοντέρνα έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, έχει μεν τις καταβολές της στην προνεωτερική διανεμητική δικαιοσύνη, αλλά διακρίνεται από αυτήν. Οι δύο έννοιες ερείδονται επί διαφορετικών συστημάτων αξιολόγησης της ανθρώπινης φύσης και της κοινωνίας.

Στις νεωτερικές κοινωνίες, αυτό που εννοούμε μιλώντας για διανεμητική δικαιοσύνη ή κοινωνική δικαιοσύνη ή ενίοτε οικονομική δικαιοσύνη είναι σε γενικές γραμμές η εγγύηση από το κράτος μιας κατανομής των οικονομικών πόρων που να διασφαλίζει σε όλους ένα ορισμένο μέγεθος αναγκαίων υλικών αγαθών.

Διανεμητική δικαιοσύνη κατά Αριστοτέλη

Στον Αριστοτέλη, η διανεμητική δικαιοσύνη, το δίκαιον ἐν ταῖς νομαῖς, σημαίνει την απόδοση στο κάθε πρόσωπο του κύρους που του αρμόζει σύμφωνα με την αξία του προσώπου. Πρόκειται για την επιταγή να διακρίνονται και να τιμώνται από την πολιτική κοινότητα οι πολίτες, όχι εξίσου, αλλά ανάλογα με την, καθ’ οιονδήποτε τρόπο αποτιμώμενη, αξία τους. Στον αντίποδα αυτού του τύπου δικαιοσύνης, θέτει ο Αριστοτέλης τη συναλλακτική ή διορθωτική δικαιοσύνη (…δίκαιον διορθωτικόν ὅ γίγνεται ἐν τοῖς συναλλάγμασι).

Σε αυτό το είδος δικαιοσύνης, σημασία έχει η ισότητα μεταξύ των συναλλασσόμενων αγαθών ή υπηρεσιών. Το αντίτιμο με το οποίο κανείς μπορεί να κάνει κτήμα του ένα αγαθό ή μια υπηρεσία θα πρέπει να είναι ίσης αξίας με το αγαθό και την υπηρεσία. Η διανεμητική δικαιοσύνη όμως δεν αναφέρεται στην κατανομή οικονομικών αξιών ούτε σε δικαιώματα ιδιοκτησίας. Αναφέρεται στην κατανομή πολιτικού κύρους κατά την κοινωνική, ηθική αξιομισθία (merit) των δικαιούχων.

Οι μοντέρνοι όμως εννοούν τη διανεμητική δικαιοσύνη ως αρχή που διέπει την κατανομή δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, ανεξάρτητα τόσο από την οικονομική αξία των αγαθών (value) όσο και από την αξιομισθία των προσώπων (merit). Παραδείγματος χάριν, η παροχή ιατρικής περίθαλψης από ένα δημόσιο σύστημα υγείας πραγματοποιείται προς τους ασφαλισμένους χωρίς αυτοί να πληρώσουν το πλήρες οικονομικό αντίτιμο της υπηρεσίας (value).

Επίσης παρέχεται ανεξάρτητα από την αξία τους ως προσώπων (merit), με όποιο κριτήριο κι αν αξιολογείται αυτή. Ο καθένας, θεωρούν οι μοντέρνοι, είναι άξιος να νέμεται ορισμένα αγαθά και υπηρεσίας, ανεξάρτητα από την αξία του ως προσώπου και μόνον το γεγονός της ανθρώπινης ιδιότητας αρκεί για να θεωρηθεί κανείς δικαιούχος των στοιχειωδών για την αξιοπρέπειά του αγαθών και των υπηρεσιών.

“Μια σύντομη ιστορία της διανεμητικής δικαιοσύνης”

Οι γκουρού του νεοφιλελευθερισμού, την εποχή της μεγάλης του δόξας, κήρυσσαν ότι “δεν υπάρχει κοινωνία, μόνον άτομα και οικογένειες” και συνεπώς κάθε πολιτική αναδιανομής υπέρ των αδυνάμων αποτελεί ηθικά αδικία, πολιτικά δε, βήμα προς την “ολοκληρωτική” κοινωνία, όπου κάποια αρχή αναλαμβάνει την αρμοδιότητα να κρίνει και να επιβάλλει τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Σε αυτήν τη λογική υποστηρίχθηκε ότι ο φόρος-ως εργαλείο ανακατανομής του πλούτου- είναι κλοπή.

Βεβαίως η κρίση του υποδείγματος μετά το 2008, αναίρεσε μέχρι γελοιοποιήσεως αυτό το δόγμα: όταν η “αγορά” οδήγησε στη χρεωκοπία μεγάλες επιχειρήσεις και τράπεζες, τότε τεράστιοι πόροι έκαναν την αντίστροφη πορεία, από τους πολλούς προς τους λίγους, μέσω εξω-αγοραίων δρόμων- όπως η φορολογία.

Χωρίς αιδώ, οι ίδιοι που υποστήριζαν πως η φορολογία παραβιάζει αδίκως τους ιερούς νόμους της αγοράς όταν χρηματοδοτεί το κοινωνικό κράτος, υποστηρίζουν σήμερα πως αποτελεί ατομική ευθύνη των πολιτών να μοιραστούν τα βάρη της χρεοκοπίας, λες και μοιράζονταν τα κέρδη της κερδοφορίας την εποχή των παχιών αγελάδων. Οι νεοφιλελεύθεροι ισχυρίζονται ότι η έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης είναι αναχρονιστική προνεωτερική έννοια, ένας αταβισμός, ασύμβατος με την μοντέρνα κοινωνία της αγοράς. Ο Fleischacker απορρίπτει κατηγορηματικά αυτήν την πλάνη, δείχνοντας ότι η μοντέρνα έννοια της διανεμητικής δικαιοσύνης θεμελιώνεται κατά τον Διαφωτισμό, από τους ίδιους τους προπάτορες του φιλελευθερισμού.

Κανένας στοχαστής του δικαίου πριν από τον Adam Smith δεν συνέδεσε τη διανεμητική δικαιοσύνη με θέματα κατανομής ιδιοκτησίας. Η ιδέα ότι η διανομή των καρπών της εργασίας υπό το καθεστώς της ιδιωτικής ιδιοκτησίας δεν είναι δίκαιη εμφανίζεται για πρώτη φορά από τους Hume και Smith, κυρίως δε από τον δεύτερο. Ο φτωχός αντιμετωπίζεται από τον Smith, τόσο στην ηθική όσο και στην οικονομική του θεωρία, ως πρόσωπο ίσο σε αξιοπρέπεια με οποιονδήποτε άλλον. Ο Smith δεν έφτασε να διατυπώσει τις αρχές μιας μοντέρνας έννοιας κοινωνικής δικαιοσύνης, όμως προσέφερε το θεμέλιό της, χωρίς το οποίο αυτή θα ήταν αδιανόητη. Η φτώχεια είναι ένα κακό κοινωνικό όχι φυσικό.

Κόντρα στα απλοϊκά στερεότυπα που ευνοεί η ημιμάθεια των φανατικών νεοφιλελεύθερων, η κοινωνική δικαιοσύνη είναι αξία του Φιλελευθερισμού και του Διαφωτισμού, ακριβώς όπως και η ισότητα επί της οποίας ερείδεται. Αν στις μέρες μας, η απαξίωση της κοινωνικής δικαιοσύνης διακηρύσσεται πανηγυρικά από τους γκουρού και τους μαθητευόμενους μάγους του νεοφιλελευθερισμού, το γεγονός αυτό σχετίζεται άμεσα με την καθίζηση όλης της αξιακής κληρονομιάς του Διαφωτισμού. Οι καταβολές αυτής της ιδεολογικής στροφής ανιχνεύονται στον Herbert Spencer και ασφαλώς όχι στους θεμελιωτές του οικονομικού φιλελευθερισμού, λιγότερο από όλους δε, στον Adam Smith.

Το βιβλίο αποτελεί μια καλή εισαγωγή στη συζήτηση. Καθώς μάλιστα είναι γραμμένο με απλότητα και σαφήνεια, είναι πρόσφορο για διδασκαλία. Έχει μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες: Πορτογαλικά, Ιταλικά, Ισπανικά, Κινέζικα, Κορεάτικα, Τούρκικα και Ιαπωνικά.