Μπορεί ο άνθρωπος να γίνει θεός; – Κριτική στη θεωρία του Χαράρι

Θεωρητικός της “Νέας Τάξης Πραγμάτων” θεωρείται ο Γιούβαλ Νώε Χαράρι (Yuval Noah Harari). Γεννημένος το 1976 στη Χάιφα,  διδάσκει σήμερα Ιστορία στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Ανεξάρτητα από την κριτική, που συχνά αναρριπίζουν οι απόψεις του, ο Χαράρι πρέπει να θεωρηθεί ως όντως ιστορικός: Εξετάζοντας ενδελεχώς  το παρελθόν αποκτά την ικανότητα να προγραμματίσει το μέλλον.

Και ο κοσμικών διαστάσεων προγραμματισμός του διατυπώνεται με φράση συγκλονιστικώς απλουστευτική:

«Η Ιστορία του Ανθρώπου άρχισε, όταν αυτός επινόησε τους θεούς και θα λήξει, αφότου επιτευχθεί η θέωση του ανθρώπου».

Αυτό ηχεί τερατώδες, αλλά δεν είναι. Ήδη ο Πυθαγόρας, πνευματικός Διδάσκαλος του Πλάτωνος, υπήρξε εν προκειμένω σαφής:

«Θεϊκή καταγωγή έχει το γένος των ανθρώπων!».

Και ακόμα:

«Εάν αφήσεις στη γη το σώμα σου και έλθεις στον ελεύθερο αιθέρα, τότε θα είσαι θεός άφθαρτος και όχι πια θνητός».

Με τον Πυθαγόρα συμφωνεί και χωρίο της Παλαιάς Διαθήκης (Ψαλμός 81: 6).

«Θεοί ἐστε καὶ υἱοὶ Ὑψίστου πάντες».

Προεξοφλώντας, μάλιστα, οι Αμερικανοί τη θέωση του εθνικού τους ήρωα, Γεωργίου Ουάσιγκτων,  ανέθεσαν στον – χάρη στον πατέρα του- ελληνικής καταγωγής ζωγράφο Κωνσταντίνο Μπρουμίδη  να την απεικονίσει στο Καπιτώλιο της πρωτεύουσάς τους.

Επιπλέον, ούτε αυτά που ισχυρίζεται ο Χαράρι σχετικώς με την από τους ανθρώπους “επινόηση των θεών” μπορεί να θεωρηθούν παράλογα. Επιτροχάδην αναδίφηση της Αρχαίας Γραμματείας αποδεικνύει ότι άλλη θρησκεία είχαν οι “φίλοι της σοφίας” και άλλη ο “πολύς λαός”. Και μόνο το γεγονός ότι, στην Κρήτη, επιδεικνυόταν ωσάν αξιοθέατο ο “τάφος του Δία”  αρκεί για να αποδείξει του λόγου το αληθές. Τραγικό υπήρξε άλλωστε το τέλος των σοφών ανθρώπων που τόλμησαν να φανερώσουν στο ευρύ κοινό την εσώτερη υφή των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Ο Σωκράτης καταδικάστηκε ως:

«Καινὰ δαιμόνια εἰσάγων… καὶ τοὺς νέους διαφθείρων».

Υιός του Θεού

Οπαδοί, επίσης, του Πυθαγόρου, επειδή  επιχείρησαν να δώσουν πολιτική διάσταση στη θεωρία τους, κάηκαν ζωντανοί από το πλήθος. Παρόμοιο τέλος περίμενε και τον Αναξαγόρα (500-428 π.Χ.), που κατηγορήθηκε για “ασέβεια”από τους Αθηναίους, αλλά είχε την τύχη εγκαίρως να φυγαδευθεί από τον Περικλή.

Ο Πλάτων πάλι, ο οποίος προσπάθησε να “τερματίσει τα δεινά των ανθρώπων” ενώνοντας τη “σοφία με την ισχύ”, κατέληξε να “εκτεθεί προς πώληση” σε ελληνικό σκλαβοπάζαρο. Και ο Αριστοτέλης, μόλις κατάλαβε ότι, λόγω του θανάτου του Αλεξάνδρου, πια δεν θα είχε την προστασία της μακεδονικής μοναρχίας, έσπευσε να φύγει  από την Αθήνα στη Χαλκίδα – όπου και πέθανε.

Τέτοια περιστατικά δεν περιορίζονται στον ελληνικό κόσμο. Ο Μπερκλυτζέ Μουσταφά (Börklüce Mustafa), που κατά τον 15ο αιώνα επιχείρησε να εφαρμόσει στην οθωμανική επικράτεια μια εκδοχή της πλατωνικής Πολιτείας, θανατώθηκε με αγριότητα. Και όταν οι πρώτοι Χριστιανοί, χαρακτήρισαν τον Ιησού ως όντως “Υιόν Θεού”, αντιμετώπισαν τη βίαιη αντίδραση του ρωμαϊκού όχλου, που πίστευε πως μόνο ο εκάστοτε αυτοκράτορας είχε το “δικαίωμα” να θεωρείται ως “υιός θεού”.

Εθνική ιστορία

Ας επιστρέψουμε στον Χαράρι. Σαν ιστορικός που είναι, προτείνει τον αποσκορακισμό από την εκασταχού “εθνική Ιστορία” των γεγονότων που τροφοδοτούν  εθνικιστικές εξάρσεις. Λογικό είναι και αυτό! Σε εποχή κατά την οποία μπορεί κανείς να σηκώσει το τηλέφωνο και να συνομιλήσει με κάποιον “στην άλλη άκρη του κόσμου”, πώς είναι δυνατόν ο κάθε λαός να επαίρεται για τα “κατορθώματά του” σε βάρος άλλων; Οι Έλληνες είχανε φτάσει μέχρι τις Ινδίες, οι Τούρκοι μέχρι τη Βιέννη,  Κινέζοι μέχρι την Αμερική, οι Ισπανοί είχανε πρώτοι πατήσει στην Ινδοκίνα, οι Πορτογάλοι μπόρεσαν να φτάσουν στην Ιαπωναία, οι Άγγλοι υπήρξαν κυρίαρχοι της μεγαλύτερης αυτοκρατορίας, οι Γάλλοι  κατείχαν σχεδόν το σύνολο της Βόρειας Αφρικής κ.τ.λ., κ.τ.λ.

Είναι επιτρεπτό να ζει κανείς σήμερα με τέτοιες αναμνήσεις; Οι λαοί, “πνευματικοί κληρονόμοι” εκείνων που κάψανε τους Πυθαγορείους και θανάτωσαν  τον Σωκράτη, τείνουν σταθερώς να αναζητούν “παρηγοριά” για την κακοδαιμονία τους σε “φουσκωμένες” αναμνήσεις ενός “μεγαλειώδους παρελθόντος”. Έτσι, ταχύτατα περιέρχονται σε κατάσταση οργής εναντίον “άλλων”, οι οποίοι προσλαμβάνουν στη φαντασία τους διαστάσεις ενόχων για την εκάστοτε δυστυχία τους. “Αφορμή ζητούν οι μάζες για να αλληλοσκοτωθούν”, έγραψε ο Άρθουρ Καίσλερ. Και πριν από αυτόν, o Τζόναθαν Σουίφτ (Jonathan Swift), είχε εντόνως εκφράσει, στον πρόλογο του θρυλικού του “Γκιούλιβερ”, την αηδία του για την ευκολία με την οποία οι άνθρωποι αλληλοσφάζονται, λόγω της διαφωνίας τους σχετικώς με την “πλευρά από την οποία είναι θεμιτό να σπάζει κανείς το βραστό αυγό”.

Εμφανής είναι  η αλήθεια που αναβλύζει από τις ρήσεις των Καίσλερ και Σουίφτ. Οπότε πάλι δίκιο έχει ο Χαράρι. Και ο εν λόγω “αποσκορακισμός” των “τοξικών αναμνήσεων”, εάν δεν ανοίγει την οδό προς τη “θέωση” του ανθρώπου, οπωσδήποτε αποτελεί  βήμα προς αυτή. Γιατί; Διότι πρώτοι οι Αρχαίοι μας Φιλόσοφοι κατέδειξαν την τεράστια διαφορά μεταξύ τού (απλώς) ανθρώπου και τού όντως ανθρώπου:

«Ὡς χαρίεν ἄνθρωπος, ὅταν ἄνθρωπος ᾖ».

 Ποιος από εμάς, όμως, μπορεί να θεωρηθεί  χαρίης;  Ευχερής η απάντηση: Κανείς! Εξ ου και οι Αρχαίοι μας θεώρησαν ως πρώτο βήμα  προς την επίτευξη της εν προκειμένω “χάριτος” την πραγμάτωση της επιταγής:

«Γνῶθι σαὐτόν!»

 Όμως, εδώ  διαπιστώνεται το κεφαλαιώδες “παραπάτημα” του Δυτικού Ανθρώπου. Χάρη στη Γαλλική Επανάσταση (μα και σε  αυτές που ξεσπάσανε λίγο πριν και λίγο μετά από αυτήν), οι λαοί -όπως οξυδερκώς διαπίστωσε ο Γέρος μας του Μοριά- σταμάτησαν να πιστεύουν στη “θεϊκή φύση” των βασιλέων. Γρήγορα όμως, λόγω των κοινωνικών και  πολιτικών αγώνων που από τότε πυροδοτήθηκαν, όντα φύσης οιονεί “θεϊκής” θεωρήθηκαν άλλοι – ανάλογα με τον νικητή της εκάστοτε κοινωνικής διαμάχης. Και κορωνίδα αυτής της διαδικασίας υπήρξε η από τον Μαρξ -αδρομερής έστω- θεοποίηση των “προλεταρίων” με τη συνακόλουθη δαιμονοποίηση των “αστών”.

Τεχνολογία ή ψυχή

Στο σημείο αυτό οφείλει κανείς να θυμηθεί τη φράση του Απόστολου Αρσάκη: «Ο άνθρωπος, για να έχει κάτι, πρέπει πρώτα να δείξει ότι είναι πράγματικά άξιος να το αποκτήσει». Ποιος όμως, ιδίως στις χώρες της Δύσης,  το εφαρμόζει αυτό; Κανείς! Έτσι η λέξη “ελευθερία”, παράγωγο του ρήματος ἐλεύθειν, που σημαίνει “πάω όπου θέλω”, έλαβε τη σημασία  κατάστασης στο πλαίσιο της οποίας “οποιοσδήποτε κάνει οτιδήποτε, εφόσον δεν φοβάται να το κάνει” και τελικώς έφτασε να σημαίνει τη δυνατότητα του “να έχει κανείς οτιδήποτε επιθυμεί, ανεξάρτητα από τον τρόπο και τα μέσα που χρησιμοποιεί για να το αποκτήσει”.

Είναι δυνατόν να συνεχιστεί αυτή η κατάσταση; Έχει κανείς αναλογιστεί ότι “αυτό που όλοι αδιακρίτως μπορούν να αποκτήσουν, τελικώς το κρατάνε ελάχιστοι – και μάλιστα οι κατ’εξοχήν ανάξιοι”; Το καταστροφικό χάος επίκειται: Υπερπληθυσμός (αναμφισβήτητος), μόλυνση (εμφανέστατη), θρησκευτικές συγκρούσεις (για θέματα απογοητευτικώς επουσιώδη), μαζικές απαιτήσεις (συνήθως παράλογες), εκδημοκρατισμός (=λαοκρατία εφάμιλλη εκείνης των  αρχαίων Αθηνών) κ.ο.κ.

Η ανάδυση, κατά συνέπεια, ενός παγκόσμιας κλίμακας κοινωνικού στρώματος “ελιτιστών” συνιστά απόπειρα επίτευξης αυτού που ο Πλάτων θεώρησε ως “τέλος των δεινών”. Συνένωση, με άλλα λόγια, της σοφίας με την ισχύ. Πολλά άλλωστε από αυτά που προωθούν οι οπαδοί της “Νέας Τάξης” τα είχανε πρώτοι εξαγγείλει οι Πυθαγόρειοι και ο Πλάτων: χορτοφαγία, έμπρακτη ισότητα ανδρών και γυναικών, κρατική επίβλεψη της ανατροφής των παιδιών… και άλλα πολλά.

Έχοντας λοιπόν αυτά κατά νουν, ποιο είναι το δεκτικό κριτικής σημείο της θεωρίας του Χαράρι; Στον βαθμό που σήμερα μπορούμε να ξέρουμε, ένα και μόνο. Ο Ισραηλινός ιστορικός θεωρεί πως η “θέωση” του -συνολικώς νοητού- ανθρώπου θα επιτευχθεί μέσω της τεχνολογικής ανάπτυξης. Αυτό είναι εύλογο: Ο ίδιος δηλώνει άθεος. Κατά συνέπεια, απολακτίζει τον Πλατωνισμό, που -χάρη κυρίως στον Δαυίδ Μπεν Γκουριόν- συγκαταλέγεται στα θεωρητικά θεμέλια της ίδρυσης του Κράτους του Ισραήλ, και ασπάζεται την υλιστική εκδοχή της φιλοσοφίας του Αριστοτέλους. Έτσι, μπορεί να χαρακτηριστεί ως χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του ανθρώπου της Δύσης, έμβλημα του οποίου παραμένει το στημένο στο λιμάνι της Νέας Υόρκης άγαλμα της Ελευθερίας.

Σε αυτήν ακριβώς την κοσμοθεώρηση αντιτίθεται εκείνη των Σλάβων: Υπέρτατη αξία είναι όχι η Ελευθερία μα η Αλήθεια, από την οποία πηγάζει η Δικαιοσύνη. Έτσι, προκειμένου ο άνθρωπος να λυτρωθεί, πρέπει να ανακαλύψει και αξιοποιήσει τις δυνάμεις που κρύβονται μέσα στη θεϊκή ψυχή του. Εξ ανατολών το φως! Από την Ανατολή άλλωστε είχαν εμπνευστεί και ο Πυθαγόρας και ο Πλάτων.

Να λοιπόν το ερώτημα, βάσει της απάντησης στο οποίο θα κριθεί το μέλλον των ανθρώπων: Τεχνολογία ή Ψυχή; Το μέλλον θα δείξει…