Ο αποδιοπομπαίος τράγος και η αντιστροφή του μύθου από τον Μητσοτάκη

Δηλαδή, ζητείται ένας αποδιοπομπαίος τράγος ή ένας “φαρμακός” όπως τον έλεγαν στην αρχαία Ελλάδα. Κάποιος δηλαδή που θα φορτωθεί με όλα τα αμαρτήματα και θα απομακρυνθεί από την πόλη ή τελετουργικά θα “θανατωθεί”. Πρόκειται για μία διαδικασία που την βλέπουμε στην ιουδαϊκή, την ελληνική, την ρωμαϊκή μυθολογία ως τις μέρες μας. Από την Ταρπηία πέτρα από την οποία έριχναν οι Ρωμαίοι τους τιμωρημένους ως τα συλλαλητήρια της δικής μας τόσο ορθολογικά ανορθολογικής εποχής.

Τον τελευταίο καιρό παρατηρούμε πως σύμπασα η κυβέρνηση, οι οργανικοί της διανοούμενοι αλλά και οι ποικίλοι, παρατρεχάμενοι ή παρακοιμώμενοι δημοσιογράφοι – που μερικές φορές αποδεικνύονται βασιλικότεροι του βασιλέως – έχουν έναν και μόνο στόχο: να απαλλάξουν τον πρωθυπουργό από την τραγική του μοίρα, από το προσωποποιημένο βάρος της συλλογικής δυσαρέσκειας.

Έχουμε πει κι άλλες φορές για την αυριανή διαδήλωση ότι αυτή υπερβαίνει όλα τα κόμματα συλλήβδην, ξεπερνάει το αν έγινε ή δεν έγινε συγκάλυψη, υπερβαίνει ακόμα και αυτή την ίδια την τρομακτική τραγωδία των Τεμπών και επικεντρώνεται σε ένα και μόνο απόλυτο αίτημα: στην κάθαρση. Την κάθαρση της δικαιοσύνης, την κάθαρση των θεσμών, την κάθαρση της κρατικής μηχανής, την κάθαρση της τέταρτης εξουσίας, την κάθαρση της δημοκρατίας της ίδιας. Γιατί περί αυτού πρόκειται.

Από την άλλη πλευρά το ανώνυμο, πολύβουο, πολυποίκιλο όσο και αγριεμένο πλήθος έχει την ακριβώς αντίθετη επιθυμία από εκείνη των οργανωμένων υπερασπιστών των κυβερνητικών χειρισμών. Δηλαδή να καταγγείλει σαν χορός αρχαίας τραγωδίας, τον πρωθυπουργό, ως τον κεντρικό υπαίτιο, τον αποδιοπομπαίο τράγο που οφείλει να πάρει την ευθύνη όλων των δεινών προς όφελος του συνόλου. Και δεν γίνεται αλλιώς αφού μιλάμε για την Δημοκρατία και τον κορυφαίο, θεσμικά, εκπρόσωπο της. Εκτός κι αν οι κανόνες υπάρχουν μόνο για τους άλλους κι όχι για εμάς.

Η διαδήλωση όμως καλύπτει, έστω κι αν δεν το λένε οι πολλοί, και την συλλογική ενοχή μας για όσα κι εμείς, οι πολίτες δεν κάναμε, για το αμάρτημα της σιωπηρής αποδοχής ενός φαύλου συστήματος ή, ακόμη χειρότερα, της συμμετοχής – συνενοχής που έλεγε ο Βλάσης Κανιάρης σ’ αυτό που βαρύνει όλους μας αλλά και τον καθένα χωριστά, όλα αυτά τα χρόνια.

Ο αποδιοπομπαίος τράγος

Έχουν επιστημονική-ιστορική ερμηνεία όλα αυτά ή μόνο ψυχαναλυτική; Ναι, αν ανατρέξουμε στο αρχαία κείμενα που αναφέρονται στην καταγωγική-θρησκευτική λειτουργία των μύθων ως προς το συλλογικό ασυνείδητο. Το λειτουργικό, παντοδύναμο μοντέλο που αναδύεται από την σχετική, ελληνική και ρωμαϊκή τελετουργία και τους αντίστοιχους μύθους είναι βέβαια ο γνωστός, όπως είδαμε, και στη σημερινή μας γλώσσα, αποδιοπομπαίος τράγος (στον αρχαιοελληνικό μύθο ήταν ένας στολισμένος ταύρος, ο βασιλιάς Κόδρος αλλά και ο δούρειος ίππος).

Διαβάζουμε στο σοφό βιβλίο του Walter Burkert, Ελληνική Μυθολογία και Τελετουργία, εκδ. ΜΙΕΤ: «Ο όρος αυτός έχει γίνει τόσο οικείος ώστε μερικοί ούτε καν θυμούνται ότι κατάγεται από μία τελετουργία που περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη και το Γιόμ Κιπούρ, την ημέρα της Εξιλέωσης. Δύο τράγοι παραδίδονται από την κοινότητα στον ιερέα ως θυσία εξαγνισμού”. Το κακό δηλαδή που έτσι τελετουργικά μεταφέρεται, είναι στο Λευιτικό οι “αμαρτίες του συνόλου”. Αυτό είναι ένα μεγάλο βήμα εσωτερικοποίησης της θρησκείας “από τον πολιτισμό της ντροπής στον πολιτισμό της ενοχής” όπως γράφει ο E. R. Dodds στο κλασικό του βιβλίο “Οι Έλληνες και το παράλογο”», Berkley, 1951.

Το ελληνικό αντίστοιχο του αποδιοπομπαίου τράγου, επαναλαμβάνω, είναι ο “φαρμακός”. Το θέμα του φαρμακού έχει προσελκύσει την προσοχή των μελετητών ιδιαίτερα επειδή φαίνεται να ξεπροβάλει αιμοσταγές μέσα από τα κρίσιμα χρόνια της ακμής του ελληνικού πολιτισμού και μάλιστα σε μία γιορτή του Απόλλωνα, τα Θαργήλια, κοινή και χαρακτηριστική τόσο των Ιώνων όσο και των Αθηναίων… “Στην Αθήνα διαλέγονται δύο άσχημα πρόσωπα, στολίζονται με μία αρμαθιά σύκα και διώχνονται ως φαρμακοί”. Σε κάποιο άλλο μέρος, μας λένε, έσπρωχναν ένα νεαρό άντρα από ένα γκρεμό και φώναζαν “να γίνεις τα απορρίμματά μας, δηλαδή ένα περίψημα”.

Οι Έλληνες ονόμαζαν σαφώς αυτή την διαδικασία κάθαρσιν (εξαγνισμό). Το άτομο επίσης που διωχνόταν, ονομαζόταν περίψημα (απόβλητος) ή απλώς κάθαρμα. Τα Θαργήλια ήταν η γιορτή των πρώτων καρπών στην αρχή του θερισμού. Φαίνεται ότι η πόλη έπρεπε να καθαριστεί αυτή την ημέρα όπως ένα δοχείο καθαρίζεται για να δεχθεί και να αποθηκεύσει τα καινούργια πλούτη ή τη “ζωήν”, τον βίον, δηλαδή το βιός του που προέρχεται από την σοδειά… Η λέξη “φαρμακός” παρόλο που προφανώς σχετίζεται με το φάρμακον, το γιατρικό, το βότανο, είναι μάλλον μυστηριώδης. Τελετουργίες του αποδιοπομπαίου τράγου που απομακρύνουν το κακό με ζώα ή ακόμα και με ανθρώπινα όντα, αναφέρονται σε πολλά μέρη του κόσμου.

Αλλά και ο εξοστρακισμός της αρχαίας Αθήνας είναι μία πολιτικοποιημένη-ορθολογική εκδοχή αυτής της συμβολικής απομάκρυνσης του προσώπου εκείνου που συμβολίζει τον κίνδυνο. Έστω και λόγω δημοφιλίας. O Louis Gemet λέει για τον εξοστρακισμό πως πρόκειται για το εκλογικευμένο τελετουργικό του φαρμακού. Η διαδικασία αυτή έχει εκφραστεί με τον μαθηματικό τύπο του ανθρωπολόγου Lévi-Strauss, την εξίσωση f(a) : f(b) = f(b) : f(a)!

Αλλά… φταίει ο ψηφοφόρος

Όπου ο αποδιοπομπαίος τράγος ή ο φαρμακός είναι ο μεσολαβητής f που επιφέρει την αντιστροφή του κοινού κινδύνου σε κατάσταση κοινής σωτηρίας. Πρόκειται για την “κοινότητα σε κίνδυνο” έναντι του “διακεκριμένου ατόμου” που μεταμορφώνεται σε “άτομο καταδικασμένο” έναντι μιας “κοινότητας σωσμένης”. Όλη αυτή η διαδικασία είναι μαγική λέει ο Στρος κι αυτό σημαίνει ότι είναι παράλογη και κατά συνέπεια ανεξήγητη αλλά συνήθως θεωρείται αρκετά κατανοητή επειδή πρωτίστως είναι – ακριβώς όπως έλεγαν οι Έλληνες – καθαρμός.

Ακριβώς όπως βγάζουμε τη βρωμιά μ’ ένα σφουγγάρι. Στον χριστιανικό μύθο πάλι ο εβραϊκός, αποδιοπομπαίος τράγος γίνεται ανεστραμμένα ο αμνός του θεού, ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου. Γνωστά πράγματα στους ανθρωπολόγους. Πρόκειται πάντως για τον ίδιο κόσμο που όταν σου δίνει πλειοψηφία 41% και παντοδυναμία είναι σοφός, αλλά όταν απειλεί να σε ρίξει στο 25% είναι ανώριμος και επικίνδυνος και δεν είναι πρέπον να διαδηλώνει.

ΥΓ. Η συντριπτική πλειονότητα του κόσμου δεν συγχωρεί ούτε τις προγραμματικές υλακές του Σπυρίδωνα-Άδωνι ούτε την ανήκουστη δήλωση της Μενδώνη ότι η θυσία των 57, σαν την Ιφιγένεια, θα δημιουργήσει καλύτερους σιδηροδρόμους. Τέτοιες συμπεριφορές βαρύνουν άμεσα τον πρωθυπουργό και του επιβάλλουν να κάνει κάτι…