Ο Αριστείδης και το δένδρο της δημοκρατίας

Όταν τέθηκε σε ψηφοφορία η πρόταση για τον εξοστρακισμό του Αριστείδη, ένας αγράμματος πολίτης, που αγνοούσε την όψη του, του ζήτησε να χαράξει πάνω στο όστρακο το όνομα “Αριστείδης”. Όταν ο Αριστείδης τον ρώτησε εάν τον γνώριζε και αν του είχε κάνει κάποιο κακό, εκείνος απάντησε πως ούτε τον γνώριζε, ούτε του είχε κάνει κάποιο κακό. Απλά βαρέθηκε να ακούει συνέχεια πόσο δίκαιος ήταν ο Αριστείδης.

Ο Αριστείδης τότε χάραξε το όνομά του στο όστρακο του ανθρώπου. Το παραπάνω  περιστατικό μας λέει πολλά για τον άνδρα, πολλά για τον “μέσο πίθηκο” και την μικρόψυχη κακία των ανθρώπων και κάποια πράγματα για τη Δημοκρατία. Είναι ενδιαφέρον το ζήτημα εάν υπάρχει ηθική αφετηρία στην φύση του ανθρώπου και ποια είναι αυτή. Είναι εκ γενετής καλός, κακός, τίποτα κ.ο.κ.).

Μπορεί η Αθήνα να εξορίσει τον Αριστείδη;  Μπορεί η Αθήνα να εξορίσει τον Αριστείδη, τον Θεμιστοκλή, τον Αλκιβιάδη, να τιμωρήσει τον Περικλή και τελικά να καταστρέψει όλους όσους την ωφέλησαν;  Η προφανής απάντηση είναι ότι ναι, μπορεί.

Αυτό, όμως, δεν είναι το σημαντικό. Το σημαντικό είναι ότι όχι απλώς μπορεί, αλλά πρέπει. Το δέντρο της δημοκρατίας πρέπει να ποτιστεί με το αίμα των ηρώων, γιατί αυτό το αίμα είναι πιο σημαντικό από το αίμα των τυράννων. Γιατί η δημοκρατία έχει το δικαίωμα να σφάλλει.

Η ελαστικότητα και το περιθώριο σφάλματος

Η πολιτειακή οργάνωση και κατά συνέπεια πολλά από τα επιμέρους πρακτικά και θεωρητικά ζητήματα που εφάπτονται αυτής, όπως η δικαιοσύνη, η διανομή, η συμμετοχή, η παραγωγική διαδικασία, η ιδιοκτησία έχουν κατά καιρούς προσεγγιστεί με διάφορα μοντέλα πολιτειακής οργάνωσης. Ένα βασικό χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί αυτά τα μοντέλα, ανεξάρτητα από την πρωταρχική αξιωματική τους θεμελίωση, είναι η ελαστικότητα που περιέχουν και τα προβλήματα που αυτή δημιουργεί.

Τα ανελαστικά μοντέλα από τη μία δέχονται μια κριτική που αφορά στην δυνατότητα εφαρμογής τους. Από την άλλη, τα ελαστικά μοντέλα αφήνουν πολλά περιθώρια σφάλματος, ώστε να αποκλίνουν από το προσδοκώμενο. Αυτό συμβαίνει είτε γιατί τα μοντέλα αυτά δεν έχουν δυνατότητα εξέλιξης (πέραν από τις όποιες εγγενείς τους αδυναμίες), είτε τα θεωρητικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή τους είναι ανεπαρκή. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι η ανεύρεση εκείνων των εργαλείων που έχουν την δυνατότητα της εξέλιξης παράλληλα με τα μοντέλα που κατασκευάζουν.

Σε αυτό το σημείο επανέρχομαι στο ζήτημα της δημοκρατίας. Της δημοκρατίας όχι ως μοντέλο πολιτειακής οργάνωσης, αλλά ως ηθικής αρχής που διέπει την πολιτειακή οργάνωση. Υπάρχει ένας φόβος για την δημοκρατία. Ο φόβος ότι δεν κυβερνούν οι δίκαιοι και οι σωστοί. Υπάρχει και το πρόβλημα ότι δεν κυβερνούν οι δικοί μας, αλλά όλοι.

Κατά συνέπεια, οι αποφάσεις μπορεί να είναι εσφαλμένες, αφού δεν τις παίρνουν οι ειδικοί. Γι’ αυτό και ο Πλάτων δεν θέλει τη δημοκρατία. Γιατί η δημοκρατία μπορεί να κάνει λάθος.  Αυτό που κατά τον Πλάτωνα είναι ολέθριο ολίσθημα, κατά την ταπεινή γνώμη μου είναι το κατεξοχήν προτέρημα της δημοκρατίας.

Μέσω αντιφάσεων

Σε αντίθεση με μία έξωθεν ιδεατή κατάσταση που εφαρμόζεται σε μια Πολιτεία και χρειάζεται μπάτσους και φιλοσόφους, η δημοκρατία οδεύει προς αυτήν την ιδανική κατάσταση μέσω των αντιφάσεων. Γιατί, όμως, είναι αυτό προτιμότερο; Γιατί είναι προτιμότερη η επίπονη και αμφίβολη πορεία προς την ουτοπία από την επιβολή της;

Δεν είναι ζήτημα συναίνεσης. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στο ότι κάποιοι δεν συμφωνούν να έχουν άλλους να αποφασίζουν γι’ αυτούς (υπάρχουν, άλλωστε, πολλοί που το προτιμούν), αλλά ζήτημα αλλοτρίωσης. Αλλοτρίωσης, με την έννοια της μη πλήρωσης των δυνατοτήτων του ανθρώπου. Ο Αδάμ και η Εύα δεν είναι αλλοτριωμένοι επειδή έφαγαν το μήλο και εξέπεσαν του Παραδείσου, αλλά επειδή δεν έφαγαν το μήλο και δεν μπόρεσαν να ανέλθουν στον Παράδεισο. Ως εκ τούτου, ο Όφις είναι ο Προμηθέας.

Μόνο στην δημοκρατία ο άνθρωπος μπορεί να προσεγγίσει τις δυνατότητές του και να τις υπερβεί. Η διαδικασία της αυτοπραγμάτωσης δεν υλοποιείται σε έναν στατικό κοινωνικό ρόλο που περιορίζεται στο έκαστος εαυτού, αλλά μέσα σε μια δυναμική διαλεκτική όπου έκαστος εκάστου εαυτοίν.

Με άλλα λόγια το Αγαθό είναι ταυτόχρονα η υποκειμενική αντίληψη αυτής της διαλεκτικής, μέσα στο πλαίσιο μιας αλληλεπιδραστικής συλλογικότητας. Μίας Πορείας προς το Αγαθό, όπως αυτό επαναπροσδιορίζεται κάθε φορά μέσα από τους εκάστοτε κοινωνικούς μετασχηματισμούς και τα κοινωνικά προτάγματα.

Είναι, όμως, και η αντικειμενική (και ίσως έξω από τις ξεχωριστές διάνοιες) συλλογική πορεία μιας κοινωνίας προς την αυτοπραγμάτωση, την πρόοδο, το μέλλον, ό,τι θέλει ο καθένας. Όπως τελικά και το ταξίδι προς την Ιθάκη είναι η Ιθάκη. Ο Πολίτης Οδυσσέας προτιμά να χαθεί με τους συντρόφους του από τη Σκύλλα, παρά να φτάσει μόνος στο σπίτι. Γιατί το σπίτι δεν είναι μόνο η Πηνελόπη και τα αμπέλια του πατέρα του. Είναι, κυρίως, οι σύντροφοι, η δυναμική συλλογικότητα, οι άλλοι που επιβεβαιώνουν την ύπαρξή μας. Πράττουμε, άρα υπάρχουμε.

Αγαθό και κοινωνικό γίγνεσθαι

Όλα αυτά είναι ωραία και ποιητικά. Ωστόσο, το Αγαθό είναι προσδιορίσιμο, παρά την ενδεχόμενη παραλλαγή του χωροχρονικά στα διάφορα κοινωνικά μορφώματα. Είναι προσδιορίσιμο από κάποιες σταθερές θεμελιακές αρχές. Από αξίες που όταν λείπουν δεν μπορούμε να μιλάμε για Αγαθό, έτσι όπως θέλουμε να γίνεται αντιληπτή αυτή η έννοια. Το Αγαθό γίνεται αντιληπτό ως απαραίτητο συστατικό στοιχείο του κοινωνικού γίγνεσθαι και όχι ως εξωτερικό σημείο αναφοράς ενός δεδομένου κοινωνικού μορφώματος.

Οι τρεις αρχές που διέπουν την έννοια του Αγαθού, λοιπόν, είναι τα προτάγματα της γαλλικής επανάστασης, η ελευθερία, η ισότητα και η αδελφοσύνη. Αν και νομίζω ότι η ελευθερία από μόνη της προϋποθέτει όλα τα υπόλοιπα και αναπόφευκτα οδηγεί και στην δημοκρατία. Επειδή, ακριβώς, η δημοκρατία, αποτελεί το μοναδικό πεδίο πλήρους μέθεξης των αρχών που προσδιορίζουν θετικά τον άνθρωπο ως κοινωνικό ον, οποιαδήποτε αντίληψη του Αγαθού εκτός αυτής δεν είναι παρά ελλειπής. Κατά συνέπεια αλλοτριωμένη.

Σε αυτό το σημείο θα κάνω μία παρένθεση σχετικά με την χρήση και το περιεχόμενο των συγκεκριμένων εννοιών. Όπως, άλλωστε όλες οι αφηρημένες έννοιες, έτσι και οι παραπάνω έχουν ένα μεταβαλλόμενο περιεχόμενο. Εκεί θα μπορούσε κάποιος να πατήσει για να τις καταχραστεί με διάφορες σοφιστείες. Και εγώ, άλλωστε, παίζω υπερβολικά με τις λέξεις. Δεν θέλω να μπω στην συζήτηση περί αρνητικής και θετικής ελευθερίας, περί φυσικής ανισότητας και κοινωνικής ισότητας (ισότητα των ευκαιριών, συμμετοχή, διανομή κ.λπ.).

Συμμετοχή στις αποφάσεις

Πιστεύω ότι παρά τις προσδιορισταίες παραμέτρους τους, αυτές οι έννοιες διέπονται από μία καθολικότητα. Ο καθένας τις αντιλαμβάνεται διαισθητικά ως κάτι κοινά διαπραγματεύσιμο και ως τέτοιες τις χρησιμοποιώ εδώ. Αυτός είναι και ο λόγος που τις δέχομαι ως Αρχές. Για να πάω ένα βήμα παραπέρα θα βάλω μέσα και την δικαιοσύνη. Όχι ως αντίμετρο στην αδικία ή το αδίκημα, αλλά θετικά προσδιοριζόμενη ως αξιακή προϋπόθεση για την ορθολογικοποιημένη συμμετοχή όλων στα κοινά, στη νομή των αγαθών (ευημερία) και του Αγαθού (συλλογική αυτοπραγμάτωση).

Το ζήτημα της “ορθολογικοποιημένης συμμετοχής” στα κοινά είναι από μόνο του ένα μεγάλο κεφάλαιο, που άπτεται, όμως, περισσότερο στα προβλήματα διανομής. Με τον όρο αυτό δεν εννοώ εδώ τον προσδιορισμό της συμμετοχής του καθενός στα κοινά με βάση την αποτελεσματικότητά του. Εννοώ το δικαίωμα του καθενός να μετέχει στις αποφάσεις που τον αφορούν, υπονοώντας την ανορθολογική κατάσταση της μη συμμετοχής.

Κλείνοντας την παρένθεση επανέρχομαι στην παρατήρηση για τα μοντέλα και τα θεωρητικά εργαλεία. Οι ηθικές αρχές, όπως εκφράστηκαν παραπάνω, αποτελούν τα βασικά και πάγια στοιχεία που πρέπει να διέπουν οποιαδήποτε προσέγγιση πάνω στο ζήτημα της πολιτειακής οργάνωσης. Στοιχειοθετούν ταυτόχρονα και έναν κώδικα δεοντολογίας προς τους διανοουμένους.

Η δημοκρατία πρέπει να μπορεί να κάνει λάθος

Πρέπει να επανεξετάσουμε την πολιτική θεωρία μέσα από το πρίσμα αυτών των αρχών. Οφείλουμε να ασκήσουμε δριμεία κριτική σε οποιοδήποτε θεωρητικό εργαλείο, μοντέλο, πρακτική θέτει σε κίνδυνο αυτές τις αρχές. Είτε αυτό είναι η σταλινική ερμηνεία του μαρξισμού, είτε η νεοφιλελεύθερη καμπύλη της ευτυχίας, είτε ο τρομονόμος, είτε η Έφη Θώδη!

Οφείλουμε να μένουμε πιστοί, πρώτα απ’ όλα οι ίδιοι, σε αυτές τις Αρχές. Αλλιώς κινδυνεύουμε όχι απλώς να διακυβεύσουμε το όποιο μας εγχείρημα, αλλά να αυτοαναιρεθούμε, να απογυμνωθούμε ηθικά. Ακόμα χειρότερα να απομακρυνθούμε από το Αγαθό, να εκπέσουμε των δυνατοτήτων μας, να αλλοτριωθούμε. Ο ρόλος των διανοουμένων πρέπει να είναι συμβουλευτικός και όχι ηγετικός. Χρειάζεται διακριτικότητα και κυρίως αυτοσυγκράτηση.

Ο ρόλος των διανοουμένων είναι επικίνδυνος. Κινδυνεύουν από αγάπη για την Πολιτεία, όπως οι φιλόσοφοι του Πλάτωνα, να γίνουν ο βρόγχος που θα την πνίξει. Επειδή φοβούνται πως η δημοκρατία θα κάνει λάθος, πως δεν θα επιλέξει αυτό που είναι πιο ωφέλιμο για αυτήν.

Μα η δημοκρατία πρέπει να κάνει λάθος. Αυτό είναι το πιο ωφέλιμο για αυτήν. Δεν θέλει μία πεφωτισμένη ηγεσία που θα την οδηγήσει στην ιδανική Πολιτεία, γιατί αυτό την αλλοτριώνει. Δεν θέλει την υποταγή της ελευθερίας στην επιβίωση, την ευημερία, τη μεγιστοποίηση της ηδονής, γιατί αυτά την απομακρύνουν από το Αγαθό. Θέλει να εξορίσει τον Αριστείδη γιατί βαρέθηκε να ακούει ότι είναι δίκαιος. Γιατί μόνο έχοντας πιει το αίμα του θα μπορέσει να υπερβεί τα όριά της και μετά να γυρίσει πίσω και να τα κατανοήσει, αν τα κατανοήσει.