Ο αρχηγός του κράτους και οι δικαιοδοσίες του – Από την αρχαία Ρώμη στη σημερινή Ελλάδα

Η Δημοκρατία όμως αυτή γρήγορα εφυλίστηκε στη Ρώμη σε “κακοπολιτεία”· συνακολούθως, άρχισε να κυοφορείται η προοπτική παλινόρθωσης τής βασιλείας. Αυτήν την παλινόρθωση πρώτος επιχείρησε να πραγματώσει ο Ιούλιος Καίσαρας, με αποτέλεσμα τη δολοφονία του. Έτσι, μετά από οξύτατες εμφύλιες συγκρούσεις, τον διαδέχθηκε ο Οκταβιανός Αύγουστος, που πράγματι κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα και αποκατέστησε το μοναρχικό.

Ο Αύγουστος όμως, προκειμένου να αποφύγει το τέλος του Καίσαρα, επινόησε λύση πανέξυπνη: Απέρριψε το βασιλικό αξίωμα (rex) και περιορίστηκε σε εκείνο του “αυτοκράτορα” (στα λατινικά: imperator), που σήμαινε τον ανώτατο διοικητή των “ενόπλων δυνάμεων” της ρωμαϊκής επικράτειας. Κατά συνέπεια, όλοι στη Ρώμη έμειναν ευχαριστημένοι: Η μεν Δημοκρατία εξακολουθούσε φαινομενικώς να υπάρχει, ενώ στην ουσία η παλινόρθωση της μοναρχίας είχε επιτευχθεί.

Η λύση όμως αυτή μακροπροθέσμως προκάλεσε άλλο πρόβλημα: Ρυθμιστής των πολιτικών εξελίξεων έγινε το στράτευμα – με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας να ανακηρύσσεται εκείνος που ήθελαν οι στρατιωτικοί. Το ζήτημα έγινε αντιληπτό από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο ο οποίος, αφότου μετέφερε την πρωτεύουσα του Κράτους από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, δεν αντιδρούσε, όταν οι υπήκοοί του τον αποκαλούσαν “βασιλέα”.

Η οριστική, πάντως, λύση δόθηκε αργότερα: Η νίκη του Ηράκλειου (610-641) σε βάρος των Περσών προσέδωσε, επισήμως τώρα, στον Βυζαντινό μονάρχη το βασιλικό αξίωμα. Έτσι, μέσω αριστοτεχνικής διατύπωσης, αυτός ο τελευταίος ήταν πια και “βασιλεύς”, δηλαδή “από Θεού”, και “αυτοκράτωρ”, χάρη στο στράτευμα. Συνακολούθως, εγκαθιδρύθηκε η οιονεί χριστιανική μοναρχία, η δικαιοδοσία της οποίας ήταν απλούστατη:

«Ὅπερ ἀρέσκει τῷ βασιλεῖ νόμος ἐστί.» (=Νόμος είναι οτιδήποτε αρέσει στον βασιλιά.)

Η αναλυτική παρουσίαση της παραπέρα εξέλιξης του βασιλικού θεσμού παραμένει ανέφικτη στο εν όψει άρθρο. Ας αρκεστούμε λοιπόν στην  επισήμανση του ότι στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη υπέρτατος μονάρχης έγινε ο Πάπας (= Πατέρας [λέξη ελληνική]) της Ρώμης, που είχε (και διατηρεί) εξουσία κοσμική και ο οποίος απένειμε βασιλικά και αυτοκρατορικά αξιώματα σε κατά τόπους ηγεμόνες. Τώρα, βέβαια, ο όρος “αυτοκράτορας” είχε άλλη σημασία από εκείνη των αρχαίων Ρωμαίων και των Βυζαντινών:

Σήμαινε πια τον απόλυτο ηγεμόνα μεγάλου Κράτους το οποίο είχε “ειδοποιόν διαφοράν” ως προς τα άλλα. Ο Καρλομάγνος π.χ. και οι μετά από αυτόν μονάρχες της “Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (του Γερμανικού Έθνους)” εξουσίαζαν την κατ’εξοχήν Χριστιανική επικράτεια – με σαφή τον υπαινιγμό ότι οι “άλλοι Χριστιανοί” ηγεμόνες δεν ήταν στην ουσία “και τόσο Χριστιανοί”

Και «ταῦτα μὲν οὕτως ἐχέτω». Το ερώτημα όμως που επιτέλλει αφορά το πώς από το “νόμος είναι ό,τι αρέσει στον βασιλιά” φτάσαμε στο γνωστό “ο βασιλεύς βασιλεύει, αλλά δεν κυβερνά”. Τι σημαίνει αυτό; Και πώς διαφοροποιείται η έννοια των δύο ρημάτων; Η απάντηση βρίσκεται στην Ιστορία της “Γηραιάς Αλβιόνος”, δηλαδή της Αγγλίας. Εκεί, ο βασιλιάς Ερρίκος Η’ (1509-1547) για προσωπικούς λόγους αποτίναξε την (επι)κυριαρχία του Πάπα της Ρώμης και καθιέρωσε την ανεξαρτησία της Αγγλικανικής Εκκλησίας.

Ως εκεί τα πράγματα εξελίχθηκαν λίγο-πολύ ομαλώς. Όταν όμως ο Κάρολος Α΄ (1625-1649) υιοθέτησε σε κρίσιμα θέματα στάση αντίθετη προς το “εθνικό αίσθημα” εκθρονίστηκε και αποκεφαλίστηκε. Την εξουσία ανέλαβε τότε ο Όλιβερ Κρόμβελ, που υπήρξε, κατά το πρότυπο του Αυγούστου της Ρώμης, μονάρχης χωρίς να είναι βασιλιάς. Βέβαια, λίγο μετά τον θάνατό του (1658), πραγματώθηκε στην Αγγλία η παλινόρθωση της βασιλείας, με αποτέλεσμα τη σταδιακή αλλά εμφανή αποκρυστάλλωση του αξιώματος “ο βασιλεύς βασιλεύει, αλλά δεν κυβερνά”. Ας επιχειρήσουμε λοιπόν τη νοηματική προσπέλαση αυτού του σημασιολογικού γρίφου.

Ως γνωστόν, στη Μεγάλη Βρετανία δεν υπάρχει γραπτό σύνταγμα – και περίπου συστηματικώς αποφεύγονται οι “νομικές ερμηνείες”, “εξηγήσεις” και τα παρεμφερή. Επιπλέον, η κοινωνική δομή είναι εμφανώς μεσαιωνική – με τίτλους ευγένειας κληρονομικούς, μη κληρονομικούς, “αγοραστούς” κ.τ.λ. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό το ότι όποιος σε οποιαδήποτε άλλη χώρα χαρακτηρίζεται ως “εχθρός του Έθνους/Κράτους”, στο Ηνωμένο Βασίλειο θεωρείται “εχθρός του Βασιλιά”. Ο βασιλιάς όμως έχει την υποχρέωση να σέβεται οτιδήποτε το Έθνος θέλει – και αυτό ευγλώττως του το υπενθυμίζει επιγραφή σχετική με τη θανάτωση του Καρόλου Α΄ στην είσοδο της Βουλής των Κοινοτήτων.

Και με λίγα λόγια: Την επικράτεια διέπει η εθνική βούληση όπως αυτή εκφράζεται από την Άνω και την Κάτω Βουλή. (Σήμερα κυρίως από την Κάτω, δηλαδή τη Βουλή των Κοινοτήτων.) Το Στέμμα, λοιπόν, πλήρως ακολουθεί την πολιτική της εκάστοτε κυβέρνησης – διατηρώντας απλώς την εξουσία της παρέμβασής του σε καταστάσεις ιδιαιτέρως κρίσιμες, όταν δηλαδή, η εξεύρεση λύσης μέσω δημοκρατικών/κοινοβουλευτικών διαδικασιών αποδεικνύεται ανέφικτη. (Κάτι σπάνιο σήμερα.)

Η Γαλλική Επανάσταση και η Αυτοκρατορία

Τον 18ο αιώνα, η Αγγλία γρήγορα τράβηξε το ενδιαφέρον των Γάλλων Διαφωτιστών, που έβλεπαν σε αυτή την κατ’εξοχήν “Χώρα της Ελευθερίας”. Η Γαλλική Επανάσταση εν πολλοίς υπήρξε απότοκος του ενδιαφέροντος αυτού. Όμως… το αγγλικό προηγούμενο στη Γαλλία δεν έπιασε. Μετά την καρατόμηση του τότε βασιλιά, επικράτησε μια κατά το ρωμαϊκό προηγούμενο “κακοπολιτεία”, που τερμάτισε – πάλι κατά το ρωμαϊκό προηγούμενο – ο Ναπολέων ο οποίος αρχικά ανακηρύχθηκε “Αυτοκράτωρ της Γαλλικής Δημοκρατίας”  (Empereur de la République Française). Η αιματηρώς χαώδης συνέχεια είναι γνωστή… με αποτέλεσμα, όταν το 1871, οριστικώς καταργήθηκε στη Γαλλία το μοναρχικό καθεστώς, να επικρατήσει το αξίωμα “ο Πρόεδρος [της Δημοκρατίας] προεδρεύει αλλά δεν κυβερνά”.

Και πάλι όμως το πείραμα δεν ευοδώθηκε. Σκάνδαλα επί σκανδάλων συνεχώς ανατάρασσαν τον δημόσιο βίο των Γάλλων. Συνακολούθως, μαζί με το ανωτέρω αξίωμα, διατυπώθηκε ακόμη ένα:

«Un scandale chasse l’autre.» (=Ένα καινούριο σκάνδαλο ρίχνει το προηγούμενο στη λησμονιά.)

Τελικώς, το θέμα το έλυσε ο Ντε Γκωλ με την εγκαθίδρυση της 5ης Γαλλικής Δημοκρατίας, την οποία διέπει η αρχή : “ο Πρόεδρος και προεδρεύει και κυβερνά”. Το πώς στη συνέχεια εξελίχθηκε η εν λόγω “Γκωλική Δημοκρατία” είναι κάτι που παρέλκει. Ας έλθουμε, λοιπόν, στα δικά μας.

Οπότε… έχοντας αυτά κατά νου, μπορούμε πια να έλθουμε “και στα Λαγκαδιανά μας” (= τα της Πατρίδας μας).

Ο Αρχηγός του Κράτους στην Ελλάδα

Ο Καποδίστριας υπήρξε Κυβερνήτης της “Ελληνικής Δημοκρατίας”, δηλαδή αυτόχρημα κυβερνούσε· για αυτό και κατηγορήθηκε ωσάν δικτάτορας. Στη συνέχεια, μετά την εγκαθίδρυση, το 1924, του δημοκρατικού καθεστώτος στη χώρα μας, καθιερώθηκε η αρχή της τότε 3ης Γαλλικής Δημοκρατίας, δηλαδή “ο Πρόεδρος δεν κυβερνά”. Οι δικαιοδοσίες, πράγματι, του κατά την εποχή εκείνη Αρχηγού του Κράτους μας ήτανε τόσο περιορισμένες, ώστε, όταν κάποια στιγμή προτάθηκε στον Ελευθέριο Βενιζέλο να αναλάβει το συγκεκριμένο αξίωμα, αυτός απάντησε: «Όχι, επειδή λόγω της απραξίας θα πάθω ασφυξία».

Κατά τη Μεταπολίτευση του 1974, επικράτησε και πάλι η αρχή “ο Πρόεδρος δεν κυβερνά”. Αυτό επιμελώς το τήρησε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής: Τόσο η νοοτροπία του όσο και το “άγχος του” για τη σωστή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, την εγκαθίδρυση του οποίου θεωρούσε ωσάν “προσωπικό του επίτευγμα”, τον έκαναν να αποδυθεί σε προσπάθεια ανάδειξής του ως “υποδειγματικού Αρχηγού Δημοκρατικής Πολιτείας”.

Ο Χρήστος Σαρτζετάκης, που στη συνέχεια – μάλλον απροσδόκητα – τον διαδέχθηκε, υπήρξε άνθρωπος άλλης υφής. Ορθώς είχε αναχθεί, λόγω του ρόλου του στην υπόθεση Λαμπράκη, σε προσωπικότητα εμβληματική. Είχε μέσα του όμως τα κατάλοιπα οικογενειακού δράματος, για το οποίο ακροθιγώς γίνεται λόγος ακόμα και στο “Ζ” του Βασιλικού: Η μητέρα του ήτανε σλαβικής καταγωγής, από χωριό της Μακεδονίας όπου είχε, σε μέρα γιορτής, γίνει σφαγή των αυτοχθόνων από Κρητικούς, συμπατριώτες του πατέρα του. Αυτό και μόνο αρκεί, προκειμένου να εξηγηθούν οι ιδιομορφίες του χαρακτήρα του…

Και εν κατακλείδι: Ας έχουμε κατά νουν – σε αυτήν την περίπτωση, εξυπακούεται! – το “αγγλικό πρότυπο”, όπου ούτε σύνταγμα υπάρχει ούτε νόμοι προβάλλονται, ερμηνεύονται και επεξηγούνται: Το αποδεδειγμένως σωστό έθος και το εν προκειμένω αναγκαίο ήθος αρκούν! Και γενικώς ειπείν δεν μας χρειάζονται ούτε “νέοι θεσμοί” ούτε “αναδιάρθρωση” αυτών που ήδη υφίστανται: Μας χρειάζεται, απλώς, ένα νέο είδος ανθρώπου – εκείνο που θα πλησιάζει όσο περισσότερο γίνεται τον “όντως άνθρωπον” των Αρχαίων μας.