Ο ελληνικός Τύπος του 19ου αιώνα για το Αρμενικό Ζήτημα

Οι εικόνες από τον νέο, μεγάλο ξεριζωμό των Αρμενίων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ πραγματικά συγκλονίζουν, σαν μία συνέχεια του δράματος που κατατρέχει τον αρμενικό λαό, από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πολύτιμο στοιχεία για εκείνη την περίοδο προσφέρει η μελέτη του Ιωάννη Ασπροποταμίτη “Το Αρμενικό Ζήτημα στον 19ο αιώνα μέσα από τον ελληνικό Τύπο”, που εκδόθηκε το 2018 από το περιοδικό “Αρμενικά”.

Η μελέτη του Ιωάννη Γ. Ασπροποταμίτη (για την οποία έχουμε αναφερθεί και σε παλαιότερο κείμενο) έχει προστεθεί στο σύνολο των έργων που διαπραγματεύονται το Αρμενικό Ζήτημα και τη γενοκτονία. Επικεντρώνεται στην περίοδο του Αβδούλ Χαμίτ και ειδικά στα γεγονότα των ετών 1894-1896. Καλύπτει την έλλειψη πλήρους εικόνας για μια περίοδο που υπήρξε προάγγελος των μεγάλων ανατροπών, οι οποίες θα συμβούν με την επικράτηση του τουρκικού εθνικισμού με το κίνημα των Νεότουρκων.

Παράλληλα, αποσαφηνίζει πλήρως τις πολιτικές σχέσεις Ελλήνων και Αρμενίων, έτσι όπως εκφράζονται στην ύστερη περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Από το συσχετισμό του Αρμενικού Ζητήματος με το Μακεδονικό και το Κρητικό, έως τις επιπτώσεις των αντιαρμενικών διώξεων επί των ελληνικών κοινοτήτων της Ανατολής.

Ο Ασπροποταμίτης επέλεξε να μελετήσει το θέμα μέσα από δύο σημαντικές αθηναϊκές εφημερίδες της εποχής. Πρωτευόντος την “Εστία” του Γεωργίου Δροσίνη, καθώς και την “Ακρόπολη” του Βλάση Γαβριηλίδη. Οι πληροφορίες που προέρχονται από τις συγκεκριμένες αρχειακές πηγές, περιέχουν πλήθος στοιχείων, που διαμορφώθηκαν αφενός από την εκάστοτε συγκυρία, δηλαδή την ένταξη του θέματος και του συγκεκριμένου γεγονότος μέσα στα διεθνή δρώμενα και αφετέρου από το κλίμα των εθνικών προσδοκιών.

Παράλληλα, ο συγγραφέας χρησιμοποίησε και δευτερογενείς πηγές από την ελληνική και διεθνή σχετική βιβλιογραφία. Πάντως, η επιλογή να βασιστεί στην αποδελτίωση των δύο ελληνικών εφημερίδων έδωσε μια πρωτοτυπία στην εργασία του, καθώς αξιοποίησε από τη μια ένα τεκμηριωτικό υλικό που δεν είχε χρησιμοποιηθεί μέχρι πρότινος και γιατί παρουσιάζει τις εικόνες και τις αντιλήψεις που κυριαρχούσαν στην τότε Ελλάδα.

Η σημασία των πηγών

Ο συγγραφέας βασίζεται και αξιοποιεί μια από τις κύριες πηγές συντήρησης της συλλογικής μνήμης, που υπερβαίνει το χρόνο, δηλαδή τις εφημερίδες. Στον Τύπο (εφημερίδες και περιοδικά) καταγράφεται η κοινωνική, οικονομική και πολιτική ιστορία κάθε εποχής. Ο Τύπος είναι ένα πολυσύνθετο κοινωνικό φαινόμενο, απόρροια της αλληλοεξάρτησης που αναπτύσσεται με το αναγνωστικό του κοινό. Βρίσκεται σε άμεση σχέση με το περιβάλλον του, συμμετέχει στην πάλη των ιδεών και διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο το κοινό βλέπει τα γεγονότα και τον κόσμο.

Γιατί η αποτυπωμένη στο χαρτί πληροφορία διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τα κριτήρια της κοινωνίας. Όμως και ο Τύπος επηρεάζεται από τις αρχές, τις αξίες και τις προσδοκίες με βάση τις οποίες ορίζεται το κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου υπάρχει. Επίσης επηρεάζεται από τις αλλαγές που συμβαίνουν και τους ποικίλους παράγοντες που καθορίζουν τις εθνικές και διεθνείς ισορροπίες.

Στις σελίδες του κάθε εντύπου αποτυπώνονται οι νοοτροπίες, οι κοσμοθεωρίες και οι ιδεολογίες που διαμορφώνουν το συναισθηματικό περιβάλλον εντός του οποίου διαδραματίζονται τα ιστορικά γεγονότα. Εκεί αντανακλώνται οι χαρακτήρες κάθε κοινωνίας, οι συλλογικές αντιλήψεις, η θεώρηση για τα ιδιαίτερα συμφέροντα.

Με την καταγραφή του εφήμερου, της κάθε ημέρας που περνά και προστίθεται στο χρόνο που έφυγε, δημιουργείται ένα προνομιακό πεδίο έρευνας. Ακριβώς για αυτό, η καταγραφή της ιστορίας της νεότερης Ευρώπης είναι άρρηκτα δεμένη με τις λέξεις και τις σελίδες των εφημερίδων της υπό μελέτη εποχής. Αυτό συμβαίνει γιατί το ιστορικό γίγνεσθαι αποτυπώνεται με άμεσο τρόπο στις σελίδες των εφημερίδων. Και ακριβώς αυτή τη διαπίστωση αξιοποίησε ο Ασπροποταμίτης.

Ειδικά στην ελληνική περίπτωση ο Τύπος αποτελεί πολύτιμη πηγή ιστορίας γιατί αποτελεί έκφραση των τρόπων με τους οποίους εκδηλώνεται η εθνική συνείδηση, που εκφράζονται οι κοινωνικές ανησυχίες, που διατυπώνονται οι εθνικές προσδοκίες. Ο ελληνικός Τύπος αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει τα ιστορικά γεγονότα με βάση της εσωτερικές εξελίξεις από τη μια και τους εθνικούς στόχους από την άλλη. Και αυτό το κάνει μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των διεθνών εξελίξεων, τις οποίες καταγράφει συστηματικά. Ο Τύπος στην ελεύθερη Ελλάδα είχε πάντα σημαντικό ρόλο. Από την εποχή που συνετέλεσε στην πτώση του Όθωνα, έως την εποχή του Διχασμού (1915) οπότε –εξαγορασμένος από την γερμανική κατασκοπεία– προωθούσε τα συμφέροντα της φιλογερμανικής μοναρχικής παράταξης.

Η πρώτη τακτική καθημερινή εφημερίδα που εκδόθηκε στην Ελλάδα ήταν η “Εφημερίς” του Δ. Κορομηλά (1873). Η δεύτερη ήταν η “Ακρόπολις” (1883) του Κωνσταντινουπολίτη Βλάση Γαβριηλίδη. Η “Ακρόπολις” ήταν η πρώτη αθηναϊκή εφημερίδα που χάρη στη προοδευτική αντίληψη του ιδρυτή της, πρωτοπόρησε εισάγοντας το μεγάλης δυναμικότητας ατμοκίνητο κυλινδρικό πιεστήριο. Η γραμμή της ήταν κριτική απέναντι στα κακώς κείμενα και αρνητική προς τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις.

Η κύρια πηγή της μελέτης

Η κύρια πηγή της μελέτης, η εφημερίδα “Εστία” εκδόθηκε ως ημερήσια το 1894. Η έκδοσή της είχε ξεκινήσει από το 1876 από τον Π. Διομήδη, ως εβδομαδιαίο λογοτεχνικό περιοδικό με το όνομα “Εστία”. Την διεύθυνση του περιοδικού ανέλαβε το 1888 ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης μαζί με τον Ν.Γ. Πολίτη. Ενώ το περιοδικό είχε ξεκινήσει από συντηρητικές θέσεις, στην εποχή του Δροσίνη ανανεώθηκε και εκσυγχρονίστηκε.

Μετατοπίστηκε σε πιο φιλελεύθερες θέσεις και άνοιξε τις σελίδες του στη γενιά του ’80 και στη σύγχρονη πνευματική ζωή. Άρχισε να κρατά θετική στάση απέναντι στη γλώσσα του λαού και να συμμετέχει στη ζύμωση που προκαλούσαν τα νέα ρεύματα. Από τότε άρχισε να αποκτά χαρακτηριστικά πρωτοποριακά και νεωτερικά. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και με την έκδοση της ημερήσιας “Εστίας”. Στα τέλη του 1894 ο Δροσίνης παραχώρησε το περιοδικό στον Γρηγόριο Ξενόπουλο και ο ίδιος εξέδωσε την ομώνυμη ημερήσια εφημερίδα.

Στόχος της εφημερίδας ήταν να συμβάλλει στην πολύπλευρη καλλιέργεια του κοινού. Η έκδοση της ημερήσιας “Εστίας” υπήρξε σύμφωνα με τον Δροσίνη το αντιστάθμισμα της πτώσης της κυκλοφορίας του περιοδικού και της μετατροπής του από εβδομαδιαίο σε δεκατετραήμερο.

Άρα λοιπόν, η αρχειακή βάση από την οποία ξεκίνησε ο Ασπροποταμίτης την προσέγγιση του θέματός του, αντιστοιχεί στην κύρια – και έγκυρη – πηγή πληροφόρησης του ελληνικού κοινού για τα δρώμενα στην Ανατολή και απηχεί την “ελληνική ματιά” για την περίοδο που κυοφορούνται οι συγκλονιστικές αλλαγές.

Ο συγγραφέας έχει περιγράψει την εξασφάλιση της εγκυρότητας: «Και οι δύο εφημερίδες, στην προσπάθειά τους να προσφέρουν ακριβή και αναλυτική ενημέρωση, δεν δίσταζαν κάθε φορά που προέκυπταν νεότερες διασταυρωμένες πληροφορίες να διορθώνουν ή ακόμα και να διαψεύδουν, παλαιότερα ατεκμηρίωτα δημοσιεύματα».