Ο εθνικός αναστοχασμός για το 1821 θα δώσει καρπούς

Ο εθνικός αναστοχασμός που συντελέστηκε με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, αν κρίνουμε από τις εκδόσεις βιβλίων, τα ντοκιμαντέρ που γυρίστηκαν, τις συζητήσεις που έγιναν στο διαδίκτυο, ήταν ευρύς, βαθύς και λαϊκός πέρα και έξω από τις δράσεις της Επιτροπής Αγγελοπούλου. Τις κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες που αυτός ο αναστοχασμός πυροδότησε θα τις αντιληφθούμε εν καιρώ.

Είναι, όμως, βέβαιο ότι η επέτειος του 1821, μετά τη χρεοκοπία και τη δεκαετή κοινωνικο-οικονομική κρίση, τα μνημόνια, την αίσθηση της “αποικίας χρέους” και προφανώς με την πανδημία του κορονοϊού, έφερε στο προσκήνιο της εθνικής συνείδησης το κουσούρι του διχασμού, το ιστορικό βάρος των λαϊκών τάξεων, την ταξική διάσταση της Επανάστασης, την διεθνή της σημασία και κυρίως μόχλευσε την εθνική βούληση για πραγματική ανεξαρτησία και κοινωνική απελευθέρωση.

Μπορεί το ξέσπασμα της φυγής από τα lockdown κατά τη διάρκεια του θέρους και το 4ο κύμα της πανδημίας να επισκίασαν για τέσσερις μήνες την ουσία της επετείου, όμως οι υβριδικές επιπτώσεις του αναστοχασμού της θα επανέλθουν και θα συνεχιστούν την επόμενη χρονιά, το 2022, έτος μνήμης και πένθους για τις “χαμένες πατρίδες” και το τέλος του Μικρασιατικού Ελληνισμού.

Οι “Καταστροφές και Θρίαμβοι” (Στάθης Καλύβας, 2016) που συντελέστηκαν κατά την επιστροφή των Ελλήνων –μετά από εκατονταετίες– στο προσκήνιο της Ιστορίας και η ταχύτατη αφομοίωση κοινωνικο-πολιτικών εμπειριών από τους Έλληνες (για τις οποίες άλλοι λαοί δαπάνησαν 500 χρόνια ιστορίας) παρά τις στρεβλώσεις, τα τραύματα και τα πλέγματα που προκάλεσε, μπορεί να μας κάνει υπερήφανους. Μέσα σε αυτά τα 200 χρόνια συγκροτήθηκε μια ιδιαίτερη, υβριδική ίσως, εθνική αυτογνωσία που μοιάζει πλέον να περνά σε ένα νέο ανώτερο επίπεδο, διατηρώντας ταυτόχρονα όλα τα αρχέγονα χαρακτηριστικά που σμίλευσε ο τόπος στους ανθρώπους που τον κατοίκησαν.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως τα βιβλία που εκδόθηκαν με αφορμή την επέτειο, γραμμένα από ιστορικούς, πολιτικούς επιστήμονες και διανοούμενους αποτελούν μείζονα προστιθέμενη αξία στην εθνική μας αυτογνωσία και εθνική παρακαταθήκη. Όμως, πέρα από “Το 1821 και η αλήθεια” του Σκαρίμπα και τα βιβλία του Κυριάκου Σιμόπουλου, η πιο γλαφυρή και αποκαλυπτική αφήγηση για την Επανάσταση είναι η τριλογία του Μ. Καραγάτση που ως όψιμος θαυμαστής του, διάβασα φέτος το καλοκαίρι.

Ο Κοτζάμπασης του Καραγάτση

“Ο Κοτζάμπασης του Καστρόπυργου”, “Αίμα χαμένο και κερδισμένο” και “Τα στερνά του Μίχαλου” (Εστία) αποτελούν την πιο βαθειά κοινωνικο-οικονομικο-πολιτική αφήγηση των όσων διαδραματίστηκαν τότε (πριν, κατά και μετά το 1821). Ο χώρος δεν μου επιτρέπει να παραθέσω όσα κομμάτια θα χρειάζονταν για να τεκμηριώσω τη θέση της τεράστιας σημασίας της τριλογίας του Καραγάτση. Θα αρκεστώ σε μερικά σύντομα από το τελευταίο τόμο της τριλογίας που δείχνουν τις δυναμικές της Ιστορίας:

«Δώδεκα χρόνια άρκεσαν για να μεταλλάξει η Ελλάδα, από επαρχία βάρβαρου ασιατικού κράτους, σε πολιτεία με συγχρονισμένο –στις γενικές γραμμές του– ευρωπαϊκό πολιτισμό. Οι κοτζαμπάσηδες άρχισαν ν’ αντικαθιστούν τους τσουμπέδες με “ψαλιδοκέρια”. Οι αστοί βιάζουνται να εξευρωπαϊστούν. Οι γυναίκες τους από κυράδες προσπαθούν να γίνουν κυρίες… Το κράτος κάνει παντού αισθητή την παρουσία του… Το παλιό, αφελές, εθιμικό και πολυποίκιλο τοπικώς δίκαιο, αντικαθίσταται από νομοθεσία καθαρά ευρωπαϊκή…» (σελ.89) «…Στην πραγματικότητα όμως η παλιά αγροτική φεουδαρχία είναι αγανακτισμένη που η κυβέρνηση του Όθωνα της πήρε την τυπική και ουσιαστική εξουσία. Δεν υποτάσσεται στο τετελεσμένο γεγονός. Θέλει να ξαναπάρει το κράτος στα χέρια της. Και προσπαθεί να το καταφέρει δίνοντας στο λαό μια ύποπτη Δημοκρατία…» (σελ. 90)

«Ο Όθων ήταν ο μόνος ελληνικός παράγων που –κινημένος ίσως απ΄ τη βασιλικήν αξιοπρέπεια– προσπαθούσε να κρατήσει πολιτικήν αυστηρά ελληνική και ουδέτερη από τα συμφέροντα παντός τρίτου. Το πράμα δεν ήταν εύκολο –για να μην πούμε ακατόρθωτο– μέσα στον ανταγωνισμό των τριών Μεγάλων, που έβρισκε πρόσφορο έδαφος την πολιτικήν ανωριμότητα των Ελλήνων. Στο τέλος ο βασιλιάς κατάφερε να γίνει αντιπαθητικός και στις τρεις Δυνάμεις. Αλλά και στο σύνολο των Ελλήνων που υπηρετούσαν, χωρισμένοι σε τρία κόμματα, τα συμφέροντα των τριών Δυνάμεων…» (σελ. 141)

«Τα ελληνικά χώματα είναι παράξενα. Σπέρνεις σιτάρι ρωσικό και θερίζεις αγκάθια… βρεταννικά»… «Αγκάθια βρεταννικά. Ό,τι ακριβώς χρειάζεται για στεφάνι του ελληνικού λαού, στο δρόμο του κοινοβουλευτικού Γολγοθά του…» (σελ. 219) «Σκοπός δεν ήταν μόνο να λευτερωθεί η Ελλάδα από τον ξένο δυνάστη, αλλά και να διοργανωθεί πάνω σε βάσεις κράτους συγχρονισμένου. Ποιο πολίτευμα θα επιβάλλονταν τυπικώς, δεν είχε σημασία. Αρκεί να εξασφάλιζε την κυβερνητικήν ενότητα του νέου κράτους και την ουσιαστική δημοκρατικότητα των κοινωνικών θεσμών του. Και ιδίως θα τσάκιζε την πολιτική δύναμη των κοτζαμπάσηδων, που θα σήμαινε την διαιώνιση του αναχρονιστικού και καταπιεστικού φεουδαλισμού…» (σελ. 222)

Για τα αποθέματα του μέλλοντος

Τον Μάιο 2021 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός, το βιβλίο της ομοτίμου καθηγήτριας φιλοσοφίας Αλεξάνδρας Δεληγιώργη, της σημαντικότερης φιλοσόφου της χώρας μας μετά τον Κονδύλη, με τίτλο “Σύγχρονα κάτοπτρα της ελληνικότητας – Ιδέες και Ιδεολογήματα στον 20ο αιώνα”. Σ’ αυτό αναλύει ιδέες για την ελληνικότητα εμβληματικών μορφών (Περικλή Γιαννόπουλου, Ίωνα Δραγούμη, Γεώργιου Κωνσταντινίδη-Σκληρού, Γιώργου Σαραντάρη, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Ζήσιμου Λορεντζάτου, Δημήτρη Χατζή, Χρήστου Μαλεβίτση) που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα.

Πρόκειται για ένα επιστημονικό έργο, στο οποίο δεν παρατίθενται απλά οι ιδέες για την ελληνικότητα, αλλά συμπεριλαμβάνονται οι κριτικές που αυτές υπέστησαν. Ταυτόχρονα, τοποθετούνται οι ιδέες αυτές και τα ιδεολογήματα στο ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής, αλλά και στο διεθνή περίγυρο ιδεών. Η κριτική ενδελεχής ανάλυση της Δεληγιώργη αναφέρεται στα «διχοτομικά σχήματα όπως “Μεγάλη” ή “Νέα” Ελλάδα, ιστορική συνέχεια ή ασυνέχεια, ελληνοκεντρισμός ή κοσμοπολιτισμός, Δύση ή Ανατολή, λόγια ή λαϊκή παράδοση, κλασικισμός ή μοντερνισμός και τα παράγωγά τους καταλήγουν σε μια διφορούμενη κοσμοεικόνα, με το βάρος να πέφτει άλλοτε στη μια και άλλοτε στην άλλη της όψη, με αποτέλεσμα να εσωτερικεύονται σαν αγεφύρωτα χάσματα, ακόμη και σήμερα.

»Η απλουστευμένη σχέση με την πολυσύνθετη ζώσα παράδοση και η ελλιπής αυτοσυνείδηση με την οποία κλήθηκε να πορευτεί η ελληνική κοινωνία, τους τελευταίους δυο αιώνες, μας εμποδίζουν να κατανοήσουμε από τη ρίζα τους τις αντιθέσεις που την διχάζουν. Μόνον διακρίνοντας με κρυστάλλινη σαφήνεια, τις δυνατότητες συγκερασμού τους, η κοινή συνείδηση μπορεί να ενσταλάξει στη δομή του κοινωνικού και προσωπικού συναισθήματος ένα μάγμα έλλογων κοσμικών επιταγών και υπέρλογων ηθικών αξιώσεων έναντι ποικίλων πολιτικών και πολιτισμικών βεβηλώσεων».

Φιλοσοφική πραγματεία

Στην ουσία δεν πρόκειται για ένα εγχειρίδιο ιδεών του 20ου αιώνα, αλλά για μία φιλοσοφική πραγματεία όπου διερευνώνται τα όρια του ετεροκαθορισμού και οι “δυνατότητες αυτοπροσδιορισμού” των Ελλήνων, αλλά και η “οδυνηρή συνέπεια της άγνοιας” και η “εξάντληση των αποθεμάτων του μέλλοντός των”. Μέσω της ανάλυσης των ιδεών των εμβληματικών διανοουμένων, η Δεληγιώργη εξηγεί τις «διεργασίες της αυτεπίγνωσης ατόμων και λαών, προκειμένου να γίνουν αυτό που ήταν να είναι».

«Η μη εξοικείωση με πολλαπλές και ποικίλες μεθερμηνείες που δέχθηκε ο αριστοτελικός πλατωνισμός από την αρχαιότητα μέχρι τον 20ό αιώνα, σε Δύση και Ανατολή, εξηγεί την αδυναμία να υπερβούμε τις συγκρουσιακές καταστάσεις που προκαλούν αυθαίρετες ή υποβολιμαίες διαζεύξεις και τα ψευδο-διλήμματα που γεννούν, όπως και την αδυναμία μας να παρεγκλίνουμε από αυτές, με καινοτόμες παραστάσεις, συμβολικές μορφές, ιδέες και δράσεις που θα μας άνοιγαν νέους δρόμους».

Σε μια πρόσφατη συνέντευξή της, εξηγεί: «Διαπίστωσα ότι οι ιδέες και τα σχήματα που διαμορφώνουν για να αποσαφηνίσουν την εθνική μας ταυτότητα δεν μας βοηθούν για να καλύψουμε το ιδεολογικό κενό που προέκυψε, ύστερα από δεκαετίες βεβιασμένου εκσυγχρονισμού, μέσα σε ένα κόσμο που κι αυτός άλλαξε ριζικό προσανατολισμό δυο φορές μέσα στον 20ό αιώνα. Το ζήτημα ήταν γιατί ιδέες όπως του Περικλή Γιαννόπουλου ή του Ζ. Λορεντζάτου, που ξεχάστηκαν, ενώ ακόμη μνημονεύονται τα ονόματά τους, δεν μας προσανατολίζουν σε δρόμους που θα μας έβγαζαν από το ράβε-ξήλωνε που έγινε η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας».

Δύο ακόμη must για το 1821

Δύο ακόμη κρίσιμες για αναστοχασμό εκδόσεις είναι το “Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από την εθνικοαπελευθρωτική Επανάσταση του 1821” του περιοδικού πολιτικού διαλόγου έρευνας και κριτικής “Τετράδια” που περιλαμβάνει μικρά δοκίμια 23 διανοούμενων και συγγραφέων του καιρού μας, τα οποία καλύπτουν και αποκαλύπτουν διάφορες πτυχές της ιστορίας, της κοινωνίας και της τέχνης που συγκρότησαν την ελληνική επαναφορά στην Ιστορία.

Η δεύτερη, από τις εκδόσεις “Σύγχρονη Εποχή” με τίτλο “1821. Η Επανάσταση και οι απαρχές του ελληνικού αστικού κράτους” είναι ένα συλλογικό έργο που έχει επιμεληθεί το Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ. Πρόκειται για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μαρξιστική-ταξική επεξεργασία των γεγονότων που οδήγησαν στη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους, όπως και τις τοπικές και τις διεθνείς οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες μέσα στις οποίες αυτά εκδηλώθηκαν.

Η έκδοση καλύπτει με επιστημονική ευλάβεια τα ακόλουθα ερωτήματα: «Ποια ήταν η κατάσταση που επικρατούσε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και γενικότερα στην Ευρώπη τις παραμονές της Επανάστασης;», «Γιατί η Επανάσταση εκδηλώθηκε το 1821 και όχι νωρίτερα;», «Τι ρόλο έπαιξαν οι κοτζαμπάσηδες, οι Φαναριώτες, η Εκκλησία;», «Ποιες δυνάμεις ηγήθηκαν στον επαναστατικό αγώνα;», «Ποιος ο χαρακτήρας της Επανάστασης;», «Γιατί υπήρξαν έριδες ανάμεσα στις δυνάμεις της Επανάστασης και εμφύλιοι πόλεμοι;», «Ποια ήταν τα πρώτα βήματα προς τη συγκρότηση του ελληνικού αστικού κράτους;» και «Πώς “διάβασε” το ΚΚΕ το 1821 από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα;».-