Ο φιλελευθερισμός και το αέναο ζάπινγκ στην “τηλεόραση της ζωής”

H νέα αντίληψη για το άτομο είναι στον πυρήνα των αλλαγών στη νοοτροπία και στον τρόπο ζωής τα τελευταία τουλάχιστον 100 χρόνια. Αν αποδεχτούμε την βασική αυτή πρόταση, δίχως διεξοδικές περαιτέρω αναλύσεις, οδηγούμαστε σ’ ένα απλό συμπέρασμα: η έννοια του ατομισμού, στην οποία αναφέρονταν οι θεωρητικοί του φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα ως βασικό σημείο των αναλύσεων τους, δεν συνάδει καθόλου με την έννοια του ατομισμού στη σημερινή εποχή.

Οι έννοιες που προέρχονται από το οπλοστάσιο του φιλελευθερισμού του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αντιστοιχούν σε κοινωνικές, πολιτιστικές και οικονομικές διεργασίες εκείνης της εποχής. Διαποτίζοντας την έννοια του ατομισμού, καθόριζαν επαρκώς το περιεχόμενό της. Η δραστική υποχώρηση του Λόγου, ως συνεκτικού Όλου, έναντι του “ηδονισμού” των αισθήσεων, κυρίως καθοδηγείται από την μαζική κατανάλωση.

Στο μυαλό του καθενός συμμετέχοντα φαντάζει ως “αυθεντική και απολύτως προσωπική επιλογή”, η οποία οδηγεί στην αυτοπραγμάτωση του “αυθεντικού” εγώ. Η αυθεντικότητα είναι το συνεχές ζητούμενο στη σύγχρονη εποχή. Αποτελεί συνώνυμο της υπαρξιακής γνησιότητας και καθαρότητας. Είναι ο αντίποδας της αλλοτρίωσης και της ετερονομίας. Όμως, η σημερινή αυθεντικότητα δεν είναι προϊόν παιδείας και άσκησης, όπως την περίοδο της αστικής κυριαρχίας. Είναι προϊόν αστάθμητων, μεταβαλλόμενων, αλλεπάλληλων και συνεχών αυτοσχεδιασμών.

Η έννοια της προσωπικότητας στην αστική εποχή είχε έναν σχεδόν αντικειμενικό κοινωνικό και ηθικό προσδιορισμό, σε συνάρτηση με τη σύνδεση του ατόμου με την κοινωνία μέσω της κοινωνικής τάξης, της οικογένειας, του επαγγέλματος, του επιπέδου μόρφωσης. Σήμερα, η προσωπικότητα δεν μετριέται με τέτοιου είδους αντικειμενικά κριτήρια. Υπερισχύει η ψυχολογική θεώρηση, δεδομένου ότι το ενδιαφέρον γέρνει στα υποκειμενικά κίνητρα.

Φιλελευθερισμός και μάζα

Η προσωπική εμπειρία καθορίζει την προσωπική ύπαρξη. Όπου δεν υπάρχει αυτή το αποτέλεσμα είναι η μάζα. Όμως, η μάζα στην σημερινή εποχή δεν είναι μια αυθόρμητη σύναξη ατομικοτήτων που χάνουν τον λογαριασμό του Εγώ τους, σε μια στιγμιαία περιδίνηση, ή ενός συλλογικού πανικού. Είναι το κατακερματισμένο ενεργούμενο, που “αυτοπραγματώνεται”, επιχειρώντας να συναιρέσει τις πολυδιασπάσεις του στο ενιαίο σχήμα του βιοτικού επιπέδου και της “ποιότητας ζωής” με την κατανάλωση.

Άτομο και μάζα συμπυκνώνονται σε μια αργόσυρτη ιστορική επανάληψη του ταυτού. Οι  αλλεπάλληλες “απόψεις”, ακολουθούμενες από αμέτρητα posts δεν είναι τίποτε περισσότερο από αένεα άλματα από μία φευγαλέα εικόνα, σε έτερη φευγαλέα εικόνα. Πρόκειται για ένα αέναο ζάπινγκ στην “τηλεόραση της ζωής”, το οποίο δείχνει με απόλυτη ακρίβεια ότι οι μεταμοντέρνοι τρόποι ύπαρξης είναι κατατεμαχισμένοι, έκκεντροι, πολιτικά και ηθικά ανάπηροι, ριζωμένοι στη αυτοτέλεια του στιγμιαίου, χωρίς παρελθόν, χωρίς μέλλον. Είναι σε ένα αέναο παρών.

Η έννοια της “ποιότητας ζωής” αντικαθιστά τη νεωτερική έννοια της επιβίωσης. Μια τέτοια αντίληψη είναι ενδημικά μη ένσκοπη, αποσυναρτημένη από οποιαδήποτε εντελή πραξιακή διαδικασία. Η “ποιότητα ζωής” δεν κατευθύνεται εσωτερικά προς κάποια κορύφωση, προς έναν τελικό σκοπό. Εμπεριέχει ως ουσιώδη διάσταση τη συγκυριακότητα, την αποσπασματικότητα της ύπαρξης.

Η ζωή ως σειρά επεισοδίων

Η ζωή είναι μια σειρά επεισοδίων, βιωμένων από ένα Εγώ αυτοσκηνοθετούμενο, σε μια πολλαπλότητα ρόλων, η υπόδυση των οποίων, επάλληλα ή ταυτοχρόνως, κατά τρόπο ανυπερθέτως παρανοϊκό, συνιστά την αυτοπραγμάτωση. Αυτοπραγμάτωση που παρότι εμπεριέχει το “αυτό” δεν είναι καν τέτοιο, αφού δεν αναφέρεται σε ένα οργανωμένο Εγώ, αλλά σε δυνατότητες υπόδυσης χωρίς ηθοποιό.

Οι ακραιφνείς φιλελεύθεροι της εποχής μας δεν βλέπουν –το ίδιο και οι ριζοσπάστες αριστεροί– ότι υπάρχει ένα πλήθος ανθρώπων που απεχθάνονται τις μεγάλες “αφηγήσεις”, ίδιον της νεωτερικότητας. Το μόνο που αντιλαμβάνονται είναι η “συμμετοχή” τους στα εφήμερα κατακερματισμένα συμβάντα της κοινωνικής ζωής, μέσα από την τοποθέτηση posts σε κάποια άποψη τοποθετημένη στα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ή των περιοδικών life style. Απόψεις οι οποίες έχουν ως σημείο αναφοράς τον ίδιο τους τον εαυτό, δημιουργώντας έτσι ένα απόλυτο αυτοαναφορικό πλαίσιο κριτηρίων αλήθειας.

Οι φιλελεύθερες ιδέες του 19ου αιώνα (αρνητικές ελευθερίες) είναι δυνατόν να αποτελέσουν  το μοναδικό γνήσιο εκφραστή αυτής της κοινωνικής πραγματικότητας; Οι διακινούντες τις ιδέες ενός φιλελευθερισμού, που είναι γέννημα και δημιουργός της νεωτερικότητας, προσποιούνται ότι δεν έχουν αντιληφθεί ότι οι ιδέες τους περί ολοκλήρωσης του σχεδίου της νεωτερικότητας, έχουν ηττηθεί. Στην πραγματικότητα, αποτελούν κατάλοιπα παρόμοια της nobilta nera που διακωμωδούσε ο Fellini στις πρώτες ταινίες του. Όμως συνεχίζουν να απατούν και να αυταπατώνται.