Ο Καντ και η σύγχρονη γεωπολιτική

Οι κύριες ιδέες του Καντ για την παγκόσμια ειρήνη είναι πως η ειρήνη δεν είναι φυσική κατάσταση, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι και τα κράτη δεν βρίσκονται σε φυσική ειρηνική κατάσταση, αλλά μάλλον σε μια “λανθάνουσα κατάσταση πολέμου”. Γι’ αυτό η ειρήνη πρέπει να οικοδομηθεί συνειδητά με θεσμούς και συμφωνίες.

Θεωρούσε πως τα κράτη με δημοκρατικά συστήματα έχουν λιγότερες πιθανότητες να πολεμήσουν μεταξύ τους, αφού οι πολίτες – που θα υποστούν το κόστος του πολέμου– είναι αυτοί που αποφασίζουν. Η θέση αυτή είναι η βάση της λεγόμενης θεωρίας της δημοκρατικής ειρήνης. Αντίθετα συμβαίνει στα βασιλικά φεουδαρχικά αυτοκρατορικά και απολυταρχικά καθεστώτα του ενός (L’État, c’est moi ή a catch all leader regime). Ο Καντ οραματιζόταν μια “ένωση εθνών” που θα απέτρεπε τον πόλεμο, χωρίς να καταργεί την εθνική κυριαρχία. Αυτό μας θυμίζει μεταγενέστερους οργανισμούς όπως η Κοινωνία των Εθνών και ο ΟΗΕ.

Επίσης ο Καντ θεωρεί θεμελιώδες δικαίωμα την “παγκόσμια φιλοξενία” (Weltbürgerrecht), δηλαδή το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να μη θεωρείται εχθρός όταν επισκέπτεται ξένη χώρα. Αυτή η αρχή προαναγγέλλει τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη διεθνή προστασία των προσφύγων. Κατά τον Κάντ, η ειρήνη, δεν μπορεί να στηρίζεται μόνο στην ισορροπία δυνάμεων (όπως πίστευαν/ουν πολλοί ρεαλιστές), αλλά πρέπει να βασίζεται σε ηθικούς κανόνες και στο διεθνές δίκαιο.

Οι “δάσκαλοι” του Καντ

Τις παραπάνω ιδέες του δεν ανέπτυξε στο κενό, αλλά στηρίχτηκε σε μια μακρά παράδοση φιλοσοφικής σκέψης: Ειδικότερα, στο Θουκυδίδη, παρότι ο Θουκυδίδης έβλεπε τον πόλεμο ως φυσικό αποτέλεσμα της ανθρώπινης φιλοδοξίας και του φόβου. Βλ.: Διάλογο Μηλίων – Αθηναίων (5.89), όπου οι Αθηναίοι λένε στους Μηλίους: «οἱ δυνατοὶ πράσσουσιν ἃ ἐξουσία ἔχειν, οἱ δὲ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν», Οι ισχυροί πράττουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους, ενώ οι αδύναμοι υποχωρούν και αποδέχονται). Ο Καντ κατάλαβε πως ο πόλεμος είναι έμφυτος κίνδυνος και χρειάζεται θεσμική θωράκιση για να αποφεύγεται.

Στηρίχθηκε στην Πολιτεία του Πλάτωνα, όπου οραματίστηκε ένα κράτος που στηρίζεται στη δικαιοσύνη και την ορθολογική διακυβέρνηση. Ο Καντ υιοθέτησε την ιδέα ότι η πολιτεία πρέπει να βασίζεται σε ηθικούς κανόνες και όχι μόνο σε ισχύ. Η θεωρία του Αριστοτέλη για τον “πολίτη” και το “πολιτικόν ζῷον” κατέδειξε ότι ο άνθρωπος χρειάζεται κοινότητα και θεσμούς για να ζήσει. Ο Καντ άντλησε απ’ αυτό την ανάγκη πολιτικής οργάνωσης των κρατών και των σχέσεών τους.

Επηρεάστηκε από τον Κικέρωνα και ειδικά το ius gentium (δίκαιο των εθνών) για την καθολικότητα του δικαίου. Ο Καντ πήρε απ’ εδώ το σπόρο του διεθνούς δικαίου και των δικαιωμάτων όλων των ανθρώπων. Οι Στωικοί (Ζήνων, Επίκτητος, Μάρκος Αυρήλιος) εισήγαγαν την ιδέα της παγκόσμιας πολιτείας (οικουμένης), όπου όλοι οι άνθρωποι είναι πολίτες του κόσμου (κοσμοπολιτισμός). Ο Καντ συνέδεσε αυτήν την ιδέα με την έννοια του “παγκόσμιου δικαιώματος φιλοξενίας”.

Ακόμα και χριστιανοί, όπως ο Αυγουστίνος και ο Θωμάς Ακινάτης, που ανέπτυξαν την ιδέα του “δίκαιου πολέμου” αλλά και την ελπίδα για μια βασιλεία ειρήνης μέσω ηθικής, επηρέασαν τον Καντ, όπου εν προκειμένω διαφοροποιείται απορρίπτοντας τον “ιερό πόλεμο”, βλέποντας την ειρήνη όχι ως θρησκευτικό θαύμα αλλά ως πολιτικό – νομικό έργο.

Ο Γκρότιους (Πατέρας του διεθνούς δικαίου), ο Μοντεσκιέ με τη διάκριση εξουσιών, ο Ρουσσώ με το κοινωνικό συμβόλαιο και την πίστη του στη λαϊκή βούληση, τροφοδότησαν την ιδέα της “πολιτείας Res Publica” στον Καντ.

Απρόσμενα επίκαιρος

Ο Καντ, αν και έγραψε τον 18ο αιώνα, μιλά σαν να είχε προβλέψει τον 21ο. Συγκεκριμένα, μίλησε για Δημοκρατική Ειρήνη. Σήμερα βλέπουμε ότι τα δημοκρατικά κράτη σπάνια πολεμούν μεταξύ τους (π.χ. η Δυτική Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο). Η ΕΕ είναι ακριβώς η υλοποίηση της καντιανής ιδέας. Ένωση κρατών με κοινά συμφέροντα και θεσμούς αντί για πολέμους.

Ο Καντ οραματίστηκε μια “ένωση εθνών”. Αυτό πραγματοποιήθηκε πρώτα με την Κοινωνία των Εθνών και μετά με τον ΟΗΕ. Ο σημερινός διεθνής νόμος, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα διεθνή δικαστήρια είναι καθαρά καντιανές ιδέες. Η ιδέα της “παγκόσμιας φιλοξενίας” είναι σήμερα πιο επίκαιρη από ποτέ. Συζητήσεις για πρόσφυγες, μετανάστες και δικαιώματα όσων διασχίζουν σύνορα, είναι στις βασικές μόνιμες διεθνείς και όχι μόνον συζητήσεις. Οι γεωπολιτικές συγκρούσεις σε Ουκρανία, Μέση Ανατολή, Ειρηνικό, σύμφωνα με τον Καντ είναι απόρροιες αυταρχικών καθεστώτων που δεν λογοδοτούν στους πολίτες τους, οπότε η ειρήνη απειλείται.

Γι’ αυτό σήμερα, στη θεωρία των διεθνών σχέσεων, υπάρχει σύγκρουση / Conflict, μεταξύ ρεαλισμού (ισχύος) vs. ιδεαλισμού (δίκαιου και θεσμών).  Ο Καντ είναι ο “πατέρας του ιδεαλισμού”, δηλώνοντας ότι, αν δεν βρει τρόπο να συνεργαστεί, η ανθρωπότητα, θα αυτοκαταστραφεί. Αυτό σήμερα ισχύει ακόμη πιο έντονα με τα πυρηνικά και την κλιματική αλλαγή.

Ο Καντ πίστευε ότι η αιώνια ειρήνη μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από δημοκρατίες, διεθνείς θεσμούς και σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η σκέψη του παραμένει επίκαιρη, καθώς πολλές ιδέες του ενσωματώθηκαν στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο και στις θεωρίες διεθνών σχέσεων. Είναι ο θεμελιωτής της φιλοσοφίας της παγκόσμιας ειρήνης. Επηρεάστηκε από τους αρχαίους Έλληνες (δικαιοσύνη – κοινότητα – κοσμοπολιτισμός), τους Ρωμαίους (δίκαιο εθνών), τους Στωικούς (παγκόσμια πολιτεία) και τους νεότερους (Γκρότιους, Ρουσσώ, Μοντεσκιέ).

Σήμερα, στη γεωπολιτική, παραμένει επίκαιρος γιατί η έννοια της δημοκρατίας, των διεθνών θεσμών και του παγκόσμιου δικαίου είναι οι μόνες βάσεις για σταθερή ειρήνη. Τα παραπάνω τα επισημαίνει ο συντάκτης του παρόντος που τόσο στην ιδιωτική του ζωή , όσο και στο Δημόσιο λόγο του, είναι βαθιά ρεαλιστής.