Ο κορονοϊός σκότωσε τις βεβαιότητες – Η τυχαιότητα σαν επικρεμάμενος πέλεκυς

Οι άνθρωποι που κατοικούν σε αυτόν τον πλανήτη ζουν μια φυσική καταστροφή. Όπως ένα ηφαίστειο, ένας σεισμός, ένα χτύπημα μετεωρίτη, έτσι και μια νέα μορφή ζωής, ένας νέος ιός, παράγωγο της φυσικής εξέλιξης των εμβίων όντων, εξαίφνης χτύπησε την ανθρωπότητα με τα συμπτώματα και τα αποτελέσματα που είναι πια σε όλους γνωστά. Μια τυχαιότητα, ας μην ξεχνάμε το ιστορικό βιβλίο φιλοσοφίας της βιολογίας του Monod “Τυχαιότητα και ανάγκη” που εκδόθηκε το 1970. Οι βιολόγοι γνώριζαν την πρωτοκαθεδρία της τυχαιότητας στη ζωή των εμβίων όντων.

Δεν ήξεραν βέβαια το πότε ένα τέτοιο θανατηφόρο γεγονός θα συνέβαινε. Υπάρχουν και κάποια ινστιτούτα βιολογικών ερευνών, των οποίων το αντικείμενο είναι η έρευνα τελείως νέων μορφών ιών και βακτηριδίων. Οι μεταλλάξεις αυτών των οργανισμών είναι συνεχείς και το διαπιστώνουμε με το Covid-19. Απλά έχουμε μάθει να τις παρακολουθούμε και να τις αντιμετωπίζουμε, όπως τις μεταλλάξεις της γρίπης, η οποία σκοτώνει εκατοντάδες χιλιάδες κάθε χρόνο.

Αλλά πέραν της βιολογίας, η οποία είναι μια νέα επιστήμη και οι φιλόσοφοι και οι καλλιτέχνες γνώριζαν καλά την τυχαιότητα ως στοιχείο της φυσικής λειτουργίας, είτε της ύλης, είτε μέσω της ελεύθερης ανθρώπινης βούλησης. Όπως θα συνάγετε από τα παραπάνω δεν ανήκω σε σχολές συνωμοσιολογίας και άλλωστε στο μόνο σημείο που συμφωνώ με τον Μαρξ είναι πως η ιστορία δεν γράφεται με συνωμοσίες.

Τυχαιότητα έναντι βεβαιότητας

Οι φιλόσοφοι πάντως και οι καλλιτέχνες συμπεριέλαβαν την έννοια της τυχαιότητας στις αναλύσεις τους, όπως ο Ηράκλειτος με τη θεωρία της συνεχούς ροής, ο Πλάτωνας με την Ανάγκη στον Τίμαιο, με την “παρέκκλιση” των ατόμων του Επίκουρου, για να δικαιολογηθεί η ελεύθερη βούληση των ανθρωπίνων όντων. Ο νέο-πραγματιστής Αμερικανός φιλόσοφος Ρόρτυ έχει περιγράψει με τρία κατηγορήματα τη θεωρία του: την ειρωνεία, την αλληλεγγύη και την τυχαιότητα.

Αυτά σε αντίθεση με τη φιλοσοφία της βεβαιότητας, του προσχεδιασμένου πλάνου, της θείας οικονομίας η οποία έχει προδιαγράψει τα πάντα εξ αρχής και έχει αφήσει το σύμπαν να πορεύεται πάνω σε προβλέψιμες τροχιές, όπως οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος σύμφωνα με τον Πτολεμαίο. Και το χειρότερο, ακόμα και στους καθορισμένους κύκλους των πλανητών, υπάρχει μια τυχαιότητα που τώρα πια γίνεται όλο και πιο αναγνωρίσιμη από απρόσμενες γιγάντιες εκρήξεις, ή καταρρεύσεις άστρων σε πρωτόγνωρα σχήματα ύλης, ή καθαρής ενέργειας, ή και σε πεδία βαρύτητας, τα οποία εγκλωβίζουν ή διαστρέφουν και το χώρο και το χρόνο.

Αλλά και στο σταθερό και βέβαιο μοντέλο υπάρχουν αποκλίσεις: υπάρχει ο “θυμός του Θεού”, υπάρχει η παρέμβασή του στα ανθρώπινα, υπάρχουν σύμφωνα με το Ισλάμ και τα τζίνι, τα οποία μπερδεύονται και δυσκολεύουν τη ζωή των ανθρώπων, πιθανά κατάλοιπα σαμανιστικών δοξασιών, που όμως παραμένουν ως μια μεταφυσική αιτία για τα ξαφνικά και απροσδιόριστα γεγονότα στις ζωές μας. Όλα αυτά καθορίζουν μια αντίληψη της ζωής μας έτοιμη ανά πάσα στιγμή να αλλάξει, ή να διαλυθεί ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες που ένα σύμπλεγμα αιτίων προδιαθέτει για κάποιο αιτιατό.

Ο θάνατος αλλάζει τα πάντα

Στη συγκεκριμένη στιγμή η “καθόλα προσδιορισμένη” τροχιά του βίου μας, βρέθηκε στη δίνη μιας τυχαιότητας, η οποία για πολλούς λόγους άλλαξε τα πάντα με ένα τρομερό και αδάμαστο μέσον, το θάνατο. Οι φυσικοί, οι βιολόγοι και οι φιλόσοφοι παλιοί και νέοι, όσοι παρατήρησαν πόσο εξαρτημένοι ήμαστε από την τυχαιότητα στη ζωή μας, το έκαναν γνωστό και το διέδωσαν, όσο τους επέτρεπαν τα μέσα που διέθεταν. Είναι, όμως, κάτι άλλο να διαβάζεις την τυχαιότητα ως χαρακτηριστικό του πραγματισμού ή της φυσικής εξέλιξης των ειδών και άλλο να πεθαίνεις από μια τέτοια εν ενεργεία τυχαιότητα, όπως ο κορονοϊός.

Είναι διαφορετική η αίσθηση να σκέφτεσαι τις πιθανότητες της πτώσης ενός μετεωρίτη και άλλο να τον βλέπεις να κατακαίει τα πάντα τριγύρω. Αν τα μεγάλα ερπετά χάθηκαν πριν εξήντα πέντε εκατομμύρια χρόνια από κάτι τέτοιο, ή και από μια έκρηξη γιγαντιαίου ηφαιστείου για να κατακυριεύσουν τη γη τα θηλαστικά (δηλαδή τα ανθρωποειδή), τότε γιατί μια άλλη τυχαιότητα γονιδιακής μετάλλαξης δεν μπορεί να αφανίσει αυτό που από τυχαιότητα υπάρχει σήμερα και συλλογιέται τη μοίρα του για το επόμενο διάστημα;

Ζούμε σε ένα σύμπαν κοσμικών χαρακτηριστικών. Το σταθερό χέρι και πλάνο ενός δημιουργού δεν μας εμπνέει ούτε φόβο, ούτε φρίκη, αλλά κυρίως δεν μας εμπνέει κάποιου είδους εμπιστοσύνη στη συνέχεια μας και στο σκοπό της ύπαρξής μας. Το παράλογο, το υπέρ-ρεαλιστικό και το άσχημο, κάθε πράξη αηδίας και μορφή αυτό-αναίρεσης μας αρκούν για να πορευόμαστε μέσα στο σύμπαν που κατασκευάσαμε. Μας αρκούν γιατί μέσα στο τυχαίο έχουμε θεσπίσει τη βασιλεία της επιστήμης. Κρυφά στα μύχια του νου μας πιστεύουμε πως μπορούμε να δαμάσουμε την τυχαιότητα με την επιστήμη.

Οι επιπτώσεις

Να τώρα που αυτή η θανατηφόρα έκρηξη ήρθε να μας ταρακουνήσει. Κατασκευάσαμε εμβόλια και τώρα ετοιμάζονται φάρμακα, αλλά η πανδημία συνεχίζεται. Η καταστροφική τυχαιότητα αυτή –όπως παρατήρησε ο γιος μου– ήρθε τώρα που έχουμε προχωρήσει πολύ στα ζητήματα της αποκωδικοποίησης γενετικού υλικού, πρωτεϊνών και άλλων βιολογικών στοιχείων. Τριάντα χρόνια πριν δεν είχαμε ούτε τα μέσα, ούτε τη γνώση για το τι ακριβώς ψάχνουμε.

Όλα δείχνουν ότι από αυτό που αναδύθηκε από την εξέλιξη θα επιβιώσουμε, έστω και με σοβαρές απώλειες σε ζωές και στην οικονομία. Βέβαια οι ψυχολόγοι –τώρα παίζουν το ρόλο του επαγγελματία φιλοσόφου– θα τρέχουν να ερευνήσουν τις επιπτώσεις από μια τέτοια προσωπική και κοινωνική δοκιμασία. Όλοι αλλάζουν, αλλά την κατάληξη δεν τολμά να την προβλέψει με κατηγορηματικότητα κανείς.

Η σύλληψη της τυχαιότητας ως βίος δεν είναι δυνατόν να εγγραφεί στην ενεργή συνειδητότητα του ανθρώπου. Κανείς δεν μπορεί να ζει μια ζωή σύμφωνα με τον Ηράκλειτο και κανείς δεν μπορεί να ζει με τις αιώνιες και αναλλοίωτες ιδέες του Πλάτωνα. Η σταθερότητα και η ποικιλότητα, η αλλαγή και η συντήρηση είναι ένα αδιαχώριστο δίπολο, το οποίο αυτή τη στιγμή έχει πάρει το απαίσιο πρόσωπο της απειλής του θανάτου.

Πλασμένοι από τα ίδια υλικά

Αναδεύοντας τα όσα έχω ακούσει όλο αυτό το διάστημα βλέπω πως είχα κάνει ένα κεφαλαιώδες λάθος, το είχα κάνει εγώ και αρκετοί συνέλληνες διανοούμενοι  – το διανοούμενοι ακούγετε βαρύγδουπο αλλά είναι τετριμμένο. Είχαμε υποτιμήσει τους Έλληνες σε σχέση με τους Ευρωπαίους ως αγροίκους, υποβαθμισμένους και απροσάρμοστους. Τώρα βλέπω πως κάθε Γάλλος αριστοκράτης, Άγγλος φεουδάρχης, Γερμανός μηχανικός, Ιταλός καλλιτέχνης, Νεοϋορκέζος χρηματιστής, Καλιφορνέζος ψυχίατρος, Ισπανός Ιδάλγος είναι φτιαγμένοι από την ίδια πάστα με τον Θανάση, ή τον Μήτσο από τα Σεπόλια, ή την Αγουλινίτσα και την κάθε Κική ή Τούλα από την Καρδίτσα ή τα Γιάννενα.

Είναι όλοι πλασμένοι από σπέρμα και αίμα, κατά τον Φρόυντ. Είμαστε όλοι ζυμωμένοι από φόβο και ηδονή, έτοιμοι να πνιγούμε στην ίδια θάλασσα και να πέσουμε από τους ίδιους γκρεμούς αδιαφορώντας για τα όσα γράφτηκαν για τη σωφροσύνη. Τίποτα το μεγαλειώδες εκεί έξω, τίποτα το παραδειγματικά όμορφο ή άξιο θαυμασμού. Οι πρωτόπλαστοι, λέει η Γένεσις, είδαν πως ήσαν γυμνοί και εκρύβησαν. Και έτσι με αυτήν τη γνώση έζησαν μέσα στη θλίψη και τον πόνο.

Τώρα που πλησιάσαμε με αυτή τη γνώση, να επιστρέψουμε στην κατάσταση των πρωτοπλάστων δίχως τις επιταγές και απαγορεύσεις του όποιου Θεού, τώρα είναι η στιγμή της απόδειξης της επιτυχίας μας ή της αποτυχίας μας να συμβιώσουμε με την τυχαιότητα. Να ζήσουμε μαζί της, αλλά να τη μετατρέψουμε σε στήριγμα για μια ανθρώπινη βεβαιότητα, μια βεβαιότητα που δεν είχαμε ποτέ αλλά που γι’ αυτήν χτίσαμε ολόκληρο τον πολιτισμό. Επειδή κάτι τέτοιο είναι μια ουτοπία, όπως η επαγωγή ως μέθοδος απόδειξης, ο τρόμος της έκπληξης από την τυχαιότητα θα παραμένει αθεράπευτο ψυχολογικό τραύμα μας, μέχρις ότου αυτό το τυχαίο μας επιτρέψει να υπάρχουμε πάνω στον πλανήτη.