Ο κόσμος μετά την παγκοσμιοποίηση – Το τέλος της δυτικής κυριαρχίας

Το Ινστιτούτο Cedimes, που ίδρυσε ο Γάλλος οικονομολόγος Jacques Austrui (και έχω την τιμή να συμμετέχω) γιορτάζει τα 50 χρόνια ζωής του. Το Cedimes ιδρύθηκε με κεντρικό άξονα την οικονομική ανάπτυξη, με διαφορετικές από τις γενικώς αποδεκτές, τότε, προδιαγραφές, που μεταξύ άλλων δικαιολογούσαν την υπανάπτυξη. Μετά την επικράτηση, για μισό περίπου αιώνα, της παγκοσμιοποίησης, μετατόπισε το κέντρο βάρους των επιστημονικών ενδιαφερόντων του από την οικονομική ανάπτυξη, στην παγκοσμιοποίηση.

Όμως, ήδη και η παγκοσμιοποίηση ανήκει στο παρελθόν. Εκτός από την επιστροφή στον προστατευτισμό, υπάρχει ένα ευρύτατο πλέγμα ανατροπών, που οδηγεί σε νέα διεθνή τάξη. Και ακριβώς, με αφορμή τα γενέθλια του Cedimes, θα προσπαθήσω να προβλέψω τη θέση και τις δραστηριότητές του, για τα επόμενα 50 χρόνια. Με βάση τις διαφαινόμενες εξελίξεις, αλλά και τις διαγραφόμενες τάσεις, αναμένονται να συμβούν εγκάρσιες μεταβολές στο σύνολο  του πλανήτη μας.

Η από-παγκοσμιοποίηση, που αναγγέλθηκε επισήμως, στη φετινή συνάντηση στο Davos, κατά το 53ο οικονομικό φόρουμ, αποτελεί την ομολογία αποτυχίας της Αμερικής για όλα όσα ανέμενε να έχει από την παγκοσμιοποίηση, την οποία επέβαλε. Οι ΗΠΑ προσπάθησαν να αποφύγουν την εκθρόνισή τους από την κορυφή του κόσμου. Η τραγική ειρωνεία έγκειται στο ότι η παγκοσμιοποίηση ανέδειξε ως δεύτερη υπερδύναμη την Κίνα, καθώς και πλήθος χωρών που την περιβάλλουν, καθοδόν προς μια νέα διεθνή τάξη, η οποία δεν θα κυριαρχείται από τις δυτικές αξίες.

Η στροφή των ΗΠΑ προς τον προστατευτισμό αποβλέπει στην καθυστέρηση της τεχνολογικής ανάπτυξης της Κίνας, χάρη στους αυστηρούς περιορισμούς που επιβάλλει στις συναλλαγές της. Η Δύση αισθάνεται ότι απειλείται από την αποτυχία της παγκοσμιοποίησης, καθώς εξαιτίας της βαθαίνει η παρακμή, στην οποία έχει περιέλθει. Η κυρίαρχη ερμηνεία αυτών των περιορισμών βασίζεται στη βεβαιότητα ότι (αν τελικώς δεν αποφευχθεί ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος) νικητής θα αποδειχθεί αυτός που θα υπερέχει στις νέες τεχνολογίες και στην Τεχνητή Νοημοσύνη. Το νέο αυτό καθεστώς αναμένεται να διαρκέσει περίπου μισό αιώνα, χρονικό διάστημα που όπως φαίνεται ακολουθείται κατά την εναλλαγή των δύο αυτών κοσμοθεωριών.

Η επιστροφή του προστατευτισμού

Παράλληλα με την επάνοδο στον προστατευτισμό, η νέα διεθνής οικονομική τάξη προβλέπεται ότι θα έχει χαρακτηριστικά πολύ διαφορετικά από αυτά των τελευταίων 50 ετών. Η πρώτη, και η πιο ανατρεπτική μεταβολή, που ήδη είναι ορατή, είναι η διαπίστωση ότι η Δύση δεν θα πρωταγωνιστεί πια στη διακυβέρνηση του πλανήτη, καθώς θα υποχωρεί σταθερά από την πρώτη σειρά των χωρών, που βρίσκονται στην κορυφή του.

Με αφορμή και την επέτειο του Cedimes, σε όλο αυτό το μακρύ διάστημα η Γαλλία, παρότι αντιμετώπιζε συρρίκνωση της διάδοσης επιρροής της γλώσσας της, ανήκε σταθερά στις επτά ισχυρότερες οικονομίες της υφηλίου. Ωστόσο, το παγκόσμιο τοπίο διακυβέρνησης μεταβάλλεται πλήρως. Το 2040 αναμένεται ότι καμία οικονομία της Δύσης δεν θα ανήκει στις επτά ισχυρότερες της υφηλίου. Αντιθέτως, οι επτά οικονομίες, που αναμένεται να κυριαρχήσουν θα είναι της Κίνας, Ινδίας, Ινδονησίας, Βραζιλίας, Ρωσίας, Μεξικού και Τουρκίας. Εξάλλου, ο πληθυσμός της Ευρώπης θα συρρικνωθεί και θα μετρά μόνο 4,3% του παγκόσμιου, που θα φθάσει τα οκτώ δισεκατομμύρια.

Στο οικονομικό πεδίο, η νέα διεθνής τάξη προβλέπεται ότι θα συνδυαστεί με μερικότερες μεταβολές. Τα προστατευτικά μέτρα στο διεθνές εμπόριο συνοδεύονται από την επιδίωξη υψηλότερου βαθμού αυτάρκειας. Ωστόσο, στην παρούσα υποχώρηση της παγκοσμιοποίησης, το καθεστώς προστατευτισμού φαίνεται να συνοδεύεται και από ορισμένα πιο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως είναι κατεξοχήν η προσπάθεια νέας εκβιομηχάνισης, επιδιώκοντας αύξηση του βαθμού αυτάρκειας, καθώς και ενθάρρυνση μετεγκατάστασης επιχειρήσεων, που είχαν μεταφερθεί σε άλλες χώρες.

Όσο και αν φαίνεται εξωπραγματική στις ημέρες μας η επιστροφή στην παρωχημένη εποχή της εκβιομηχάνισης (και όσο και αν οι σχετικές αναλύσεις είναι αποθαρρυντικές) ο Αμερικανός πρόεδρος ανήγγειλε πρόσφατα ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων για εκβιομηχάνιση, αξίας 400 περίπου δισ. δολαρίων, που αποβλέπει στον περιορισμό της εξάρτησης από την Κίνα. Σκέψεις για ανάλογες ενέργειες γίνονται και στην Ευρώπη, ενώ ενθαρρύνεται σε ολόκληρη τη Δύση, η επάνοδος βιομηχανιών που μετεγκαταστάθηκαν σε άλλες χώρες.

Τεχνητή Νοημοσύνη

Μετά από σειρά δεκαετιών, στο διάστημα των οποίων η Δύση στο σύνολό της (με επικεφαλής τις ΗΠΑ) ήταν στο προσκήνιο με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης και πρωτοπορώντας σε τεχνολογίες, τελευταία υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις παρακμής της, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Τεχνητή Νοημοσύνη. Πρόκειται για το πολύπλευρο επίτευγμα της ανθρωπότητας, που ταυτόχρονα υπόσχεται την πραγματοποίηση θαυμάτων, αλλά και ανομολόγητων καταστροφών.

Η Δύση κινδυνεύει να έχει κυρίως αρνητικές επιπτώσεις από την Τεχνητή Νοημοσύνη, εξαιτίας της καθυστέρησής της στον τομέα αυτόν, σε αντίθεση με την Κίνα (και τις οικονομίες που την ακολουθούν κυρίως στον “Δρόμο του Μεταξιού”). Οι κίνδυνοι που περιβάλλουν τη Δύση στη συνέχεια της εισβολής των νέων τεχνολογιών και ιδιαιτέρως της Τεχνητής Νοημοσύνης, αφορούν την πολύ πιθανή πρόβλεψη, που είχε κάνει ο Karl Marx, πριν από περίπου έναν αιώνα.

Είχε τότε εμφανιστεί πεπεισμένος ότι στο καπιταλιστικό σύστημα είναι τελικά αναπότρεπτο τα μέσα παραγωγής να καταλήξουν σε ιδιοκτησία μονοπωλίου από τους ολιγάρχες, οι οποίοι θα κινούν τα νήματα του πολιτικού συστήματος και θα καταδικάζουν σε μόνιμη φτώχεια τους εργαζόμενους. Η πρόβλεψη αυτή, που δεν πραγματοποιήθηκε με τη βιομηχανική επανάσταση, φαίνεται να υλοποιείται τώρα.

Ήδη, όπως το σύνολο των νέων τεχνολογιών, έτσι και η Τεχνητή Νοημοσύνη ελέγχεται από εταιρίες κολοσσούς (Google, Microsoft, Amazon κ.α.). Είναι πολύ δύσκολο, αν όχι αδύνατο, για νεοφυείς επιχειρήσεις να δημιουργήσουν κάτι νέο στον κλάδο, αν δεν στηρίζονται από τις γιγαντιαίες αυτές εταιρίες, οι οποίες ανταγωνίζονται σκληρά μεταξύ τους. Οι εταιρίες αυτές έχουν αποκτήσει μονοπωλιακό έλεγχο, καθώς το 90% των διαδικτυακών πωλήσεων και των διαφημιστικών εσόδων διενεργείται από αυτές.

Η Silicon Valley, που απώλεσε ήδη 160.000 θέσεις εργασίας, φαίνεται να καταρρέει κάτω από τον άγριο ανταγωνισμό, που επιπλέον περιορίζει στο ελάχιστο την παραγωγικότητα και τις νέες ιδέες. Η μάχη δίδεται για την απόκτηση όσο γίνεται υψηλότερων κερδών. Δικαιολογείται, έτσι, η κριτική εναντίον αυτών των γιγάντων, που υποστηρίζει ότι έχουν μετατραπεί «σε τμήμα της χρηματιστηριακής μηχανής του χρήματος της Wall Street».

Η φιλελεύθερη δημοκρατία

Η Δύση, συνηθισμένη να κατευθύνει την υφήλιο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, θεωρεί ότι δεν υπάρχουν άλλοι πολιτισμοί άξιοι να επιβιώσουν, εκτός του δικού της, της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Και όχι μόνο, αλλά θεωρεί δικαίωμά και υποχρέωσή της να επιβάλει, ακόμη και με τη χρήση των όπλων, τον δικό της πολιτισμό στην υφήλιο. Έτσι, εκτός από τον εμπορικό και τεχνολογικό πόλεμο, που κήρυξε ο Τράμπ και που συνεχίζει δριμύτερα ο Μπάιντεν εναντίον της Κίνας, υπάρχει και έντονος ιδεολογικός πόλεμος ανάμεσα στις δύο αυτές υπερδυνάμεις.

Αντιδρώντας, Κίνα και Ρωσία υποστηρίζουν ότι το ενδιαφέρον της Δύσης για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, που δήθεν δικαιολογεί πολέμους εναντίον όσων δεν την ασπάζονται, είναι υποκριτικό. Στον αντίποδα θεωρούν ότι «η Δύση, στο σύνολό της, επιδίδεται σε προσπάθεια καθιέρωσης ιεραρχίας με ιμπεριαλιστικές ρίζες και ανωτερότητας της λευκής φυλής». Υποστηρίζουν ότι το ενδιαφέρον της Δύσης για την επιβολή της φιλελεύθερης δημοκρατίας, δεν εστιάζεται στα πλαίσια ιδεολογικών ανησυχιών, αλλά υποκρύπτει κακόβουλα ενδιαφέροντα, όπως την προσπάθεια επιβράδυνσης της τεχνολογικής ανάπτυξης της Κίνας. Στην πραγματικότητα, ο φιλελευθερισμός ουδέποτε εφαρμόστηκε, όπως τον υπερασπίζονται οι οπαδοί του. Το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του είναι η έχθρα εναντίον του κρατικού παρεμβατισμού, αλλά και της αναδιανομής του πλούτου, ενώ η πολιτική του εξαντλείται στην επιβολή μιας στυγνής γραφειοκρατίας, την οποία υφίσταται και η ΕΕ.

Βιώνουμε σύγκρουση πολιτισμών;

Τα αίτια του διχασμού Δύσης και λοιπού κόσμου είναι περισσότερα από το ένα, που αναλύεται στη βασική ερμηνεία του Samuel Huntington, περί σύγκρουσης πολιτισμών. Σαφώς, εμπεριέχεται και αυτή η σύγκρουση στην παρούσα περίοδο, αλλά δεν είναι η κυρίαρχη, δεδομένου ότι οι παγκόσμιες συνθήκες που επικρατούν είναι πολύ διαφορετικές των αντίστοιχων του 1993, ημερομηνίας που εμφανίστηκαν για πρώτη φορά οι απόψεις του Huntington που αναφέρονταν και σε άλλους είδους αντιπαλότητα.

Ωστόσο, η απουσία της Κίνας κατά την παλαιότερη εκείνη αντιπαράθεση, περιόριζε τον κίνδυνο απώλειας της παγκόσμιας ηγεμονίας των ΗΠΑ. Αντιθέτως, σήμερα υπάρχει η βεβαιότητα (εκτός απροόπτου) ότι οι ΗΠΑ χάνουν την πρωτοκαθεδρία τους και είναι πεπεισμένες ότι το μοναδικό αποτελεσματικό όπλο που διαθέτουν εναντίον της Κίνας είναι η “σημαία” της φιλελεύθερης δημοκρατίας, έστω και με το φανταστικό περιεχόμενο, με το οποίο προσπαθεί να επιβληθεί.

Το ακανθώδες ερώτημα είναι αν η Δύση θα συμβιβαστεί να συνεχίσει να υπάρχει στην κορυφή του κόσμου, μοιράζοντας την μέχρι τώρα απόλυτη εξουσία της με την Κίνα (αργότερα και με την Ινδία); Aπάντηση δεν υπάρχει, προς το παρόν, αλλά θα εξαρτηθεί σε σημαντικό βαθμό από το (αδιευκρίνιστο μέχρι στιγμής) πέρας του πολέμου στην Ουκρανία. Οπωσδήποτε, αυτός ο πόλεμος, που δεν περιορίζεται ανάμεσα σε Ρωσία και Ουκρανία, αλλά επεκτείνεται μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, κινδυνεύει να αποδειχτεί προοίμιο του Γ’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Το μέλλον του Cedimes

Σε ό,τι αφορά το μέλλον του Cedimes, εν μέσω των μεταβολών που αναμένεται να συμβούν τα επόμενα 50 χρόνια, πιστεύω ότι μπορεί να είναι λαμπρό. Οι βασικοί λόγοι της αισιοδοξίας μου ενυπάρχουν στα δομικά χαρακτηριστικά του. Συνοπτικά είναι η κοσμοπολίτικη επιλογή του, που εγγυάται την απουσία οποιασδήποτε μορφής διάκρισης θρησκείας, φύλου, χρώματος, πολιτισμού, βαθμού ανάπτυξης ή και γεωγραφικής καταγωγής. Το Cedimes, αντίθετα, αγκάλιασε ολόκληρη την υφήλιο, μέσα από τα ισότιμα μέλη του, που ήρθαν από όλο τον κόσμο. Έτσι, μπορώ να ισχυριστώ ότι η παρακμή της Δύσης δεν θα έχει βλαπτικές επιπτώσεις στις δραστηριότητες του Cedimes.

Η ψυχή της Γαλλίας, άλλωστε, δεν εξαφανίζεται από καμιάς μορφής παρακμή της Δύσης. Διαθέτει αναλλοίωτα στοιχεία στο χρόνο, που θα συνοδεύουν την ανθρωπότητα, ακόμη και όταν ο πληθυσμός και το ΑΕΠ της συρρικνωθούν αισθητά. Το Cedimes, συνεπώς, θα διατηρήσει τη θεσπέσια γαλλική αύρα, όσα χρόνια και αν περάσουν και όσες ανατροπές και αν συμβούν, εξαιρουμένου ενός καταστρεπτικού Γ’ Παγκόσμιου Πολέμου, που δεν θα αφήσει τίποτε όρθιο.

Εξάλλου, ο διεθνής χαρακτήρας του Cedimes υπόσχεται να το διασφαλίσει από αντιξοότητες, που θα έχουν σχέση με τη διαδοχή της παγκόσμιας κυριαρχίας των ΗΠΑ, από την Κίνα. Εκτός του ότι διατηρεί καλές σχέσεις και συνεργασία με την Κίνα, η προσδοκία ανόδου της στην κορυφή του κόσμου αποτέλεσε και θέμα μελέτης και από τον πρόεδρο Albagli, καθώς και από εμένα, πριν τέσσερα περίπου χρόνια.