Ο Μητροπολίτης Γρηγόριος που οι Εβραίοι έκαναν “άγιο”

Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί, ως διεθνής ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Η επιλογή της ημερομηνίας δεν είναι τυχαία, καθώς στις 27 Ιανουαρίου 1945 απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα ένα από τα κολαστήρια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Με αφορμή το γεγονός αυτό, ας θυμηθούμε πώς ο τ. Μητροπολίτης Χαλκίδος Γρηγόριος (1891-1971) προστάτεψε τους Εβραίους της Χαλκίδας, τα χρόνια της Κατοχής και τη γεμάτη ανθρωπιά συμπεριφορά του.

Ο τ. Μητροπολίτης Χαλκίδος Γρηγόριος, κατά κόσμον Πέτρος Πλειαθός, γεννήθηκε στον Τριαντάρο της Τήνου το 1891, ενώ υπήρξε συγγενής του εθνομάρτυρα Μητροπολίτη Μοσχονησίων, Αμβροσίου. Σπούδασε Θεολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στις 23 Αυγούστου 1916 εκάρη μοναχός. Τον Δεκέμβριο 1922, στον Ιερό Ναό Αγίας Ειρήνης Αθηνών, χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Χαλκίδος, ενώ στις 29 Σεπτεμβρίου 1968 απεχώρησε της ενεργού υπηρεσίας. Εκοιμήθη στις 23 Ιουλίου 1971.

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος βρήκε τον Γρηγόριο, Μητροπολίτη στη Χαλκίδα, να προσπαθεί ως αληθινός ποιμενάρχης να προστατεύσει το ποίμνιο του. Δεν έμεινε όμως εκεί. Δεν ήταν άνθρωπος που βολευόταν στην ασφάλεια της θέσης του. Ο Μητροπολίτης Χαλκίδος Γρηγόριος εκλήθη, πάμπολλες φορές, από τις διοικήσεις των δυνάμεων Κατοχής να δώσει εξηγήσεις για το πατριωτικό περιεχόμενο των ομιλιών του και ήσαν αρκετές οι περιπτώσεις που κινδύνευσε και η ζωή του ακόμη.

Πολλές φορές, όταν απηλείτο η ζωή εκατοντάδων πολιτών, λόγω παραβάσεως των διαταγών των κατοχικών διοικήσεων, εκείνος με κατάλληλα διαβήματα απέτρεπε τον κίνδυνο, θέτοντας κατ’ επανάληψη στη διάθεση των κατακτητών τον ίδιο του τον εαυτό.

Την ίδια περίοδο, ο Μητροπολίτης Γρηγόριος με τη συνδρομή του Πρωτοσύγκελού του, και μετέπειτα Μητροπολίτου Καρυστίας και Σκύρου Χρυσοστόμου, και άλλων παραγόντων της πόλης, ίδρυσε ορφανοτροφείο, στο οποίο πολλά παιδιά βρήκαν καταφύγιο και γλίτωσαν τον θάνατο εξαιτίας της πείνας. Παράλληλα, είχε ιδρύσει ορφανοτροφείο για κορίτσια στην ιστορική γυναικεία Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου Γαλατάκη, στη Λίμνη Ευβοίας. Διετέλεσε, επίσης, πρόεδρος του τοπικού παραρτήματος του Ερυθρού Σταυρού, ο οποίος ανέπτυξε σημαντική δράση, καθιερώνοντας το “πιάτο του πεινασμένου παιδιού”.

Διαφύλαξε ιερά κείμενα της Συναγωγής 

Ο Γρηγόριος ενίσχυσε και εξ ιδίων την παραπάνω προσπάθεια, συμβάλλοντας καθοριστικά στον περιορισμό της ανθρωπιστικής κρίσης που είχε ξεσπάσει τα χρόνια της Κατοχής. Αυτή είναι η μια διάσταση της αντιστασιακής συμπεριφοράς του Γρηγορίου, κατά τα χρόνια της Κατοχής. Η άλλη έχει να κάνει με τη συμπεριφορά του έναντι των Ελλήνων Εβραίων και δη έναντι της Εβραίων της Χαλκίδας, δεδομένου ότι στην πόλη που διακονούσε ο Τήνιος ιεράρχης, διαβιούσε πολυπληθής και ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα.

Κατά τη διάρκεια της κατοχής, οι Εβραίοι της Χαλκίδας αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη και να καταφύγουν στα γύρω χωριά. Ο Μητροπολίτης, με δική του πρωτοβουλία, διαφύλαξε τα ιερά κείμενα της Συναγωγής (6 Σέφερ-Τορά), καθώς και τα ιερά σκεύη, στη Μητρόπολη, διατρέχοντας σαφώς κίνδυνο για τη ζωή του. Μετά την Κατοχή, επέστρεψε στην ισραηλιτική κοινότητα τα ιερά της βιβλία και σκεύη, δωρίζοντάς της συγχρόνως και ένα σπάνιο βιβλίο του 15ου αιώνα περί των Εβραίων (συγκεκριμένα του Φίλωνα του Ιουδαίου), ώστε να συμβάλει στην ανασύσταση της λεηλατημένης εβραϊκής κοινοτικής βιβλιοθήκης. Παράλληλα, με δική του παρέμβαση, δόθηκαν πλαστές ταυτότητες με χριστιανικά ονόματα στους Εβραίους της Χαλκίδας.

Όλα τα παραπάνω, τα σχετικά με τους Έλληνες Εβραίους της Χαλκίδας, αποτυπώνονται με ενάργεια σε δυο έγγραφα που περιέχονται στο αρχείο της κοινότητας Τριαντάρου. Ένα πρακτικό της εβραϊκής κοινότητας Χαλκίδος και μια επιστολή προς τον Πρόεδρο της κοινότητας Τριαντάρου, τα οποία για πρώτη φορά βλέπουν το φως της δημοσιότητας.
Το πρακτικό ανέφερε ότι την 21η Ιανουαρίου του 1971, η εβραϊκή κοινότητα Χαλκίδος, επί τη ευκαιρία του εορτασμού του Χρυσού Ιωβηλαίου του τ. Μητροπολίτη Χαλκίδος, αποφάσισε να παραστεί στις εκδηλώσεις.

Οι λόγοι που την οδήγησαν στην απόφαση αυτή, «συνίστανται εις την έκφρασιν της απείρου ευγνωμοσύνης μας προς τον Άγιο τ. Μητροπολίτη Χαλκίδος κ.κ. Γρηγόριον δια τας πολλαπλάς ευεργεσίας ας προσέφερεν εις την Κοινότητά μας κατά την διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, δι’ ο και ενεγράφη χρυσοίς γράμμασι εις την Στήλην των Ευεργετών, η οποία υφίσταται εντός της ιεράς Συναγωγής Χαλκίδος…».

Σύμφωνα με την ίδια πηγή, ο τέως Μητροπολίτης Χαλκίδος, Γρηγόριος, υπήρξε ο πρώτος ιεράρχης που απηύθυνε έκκληση προς τον τότε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Δαμασκηνό, ζητώντας του η Εκκλησία της Ελλάδος να προστατεύσει τους Έλληνες Εβραίους από το γερμανικό πογκρόμ.

Με βάση το ίδιο έγγραφο, ο Γρηγόριος υπήρξε υπόδειγμα χριστιανικής ηθικής, αφού ως Ποιμενάρχης δεν ενδιαφέρθηκε μόνο για τους ομόθρησκούς του, αλλά έδειξε πραγματικό ενδιαφέρον και για τους Εβραίους της Χαλκίδας. Τόσο μεγάλο υπήρξε το έργο του, ώστε ο διεθνής εβραϊκός τύπος να αναφέρεται στη συνεισφορά του για τη σωτηρία των Εβραίων με άκρως επαινετικά λόγια.

Η επιστολή ντοκουμέντο

Η δε επιστολή προς τον πρόεδρο της κοινότητας Τριαντάρου, με ημερομηνία 16 Απριλίου 1974, (Αριθ. Πρωτ. 18/74), επί τη ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του μακαριστού μητροπολίτη, έξωθεν του εβραϊκού νεκροταφείου Χαλκίδος (ίσως η μοναδική περίπτωση προτομής ορθόδοξου ιεράρχη σε εβραϊκό θρησκευτικό χώρο), ανέφερε τα εξής όσον αφορά τον Γρηγόριο:

«Αφ’ ότου ήλθεν ως Σεβασμιότατος εις Χαλκίδα ο Άγιος Χαλκίδος Γρηγόριος ουδέποτε παρέλειψεν να δείξη δι’ έργων τα αισθήματά του προ ημάς αισθήματα πραγματικής αγάπης προς Έλληνας αδελφούς». Απέστειλαν, επίσης, 500 δρχ. στη μνήμη του Γρηγορίου για αγαθοεργούς σκοπούς της Κοινότητας. Η επιστολή έκλεινε, λέγοντας ότι «επιθυμούμεν όπως είστε περήφανοι δια τον εκλιπόντα ιεράρχη μας Κυρόν Γρηγόριον διότι δυνάμεθα να σας βεβαιώσωμεν ότι η επίγειος ζωή του και τα έργα του τον κατέστησαν πράγματι Άγιον».

Η ισραηλιτική κοινότητα Χαλκίδας έχει τιμήσει τη μνήμη του θαυμάσιου αυτού ανθρώπου, γράφοντας το όνομά του με χρυσά γράμματα στην πλάκα των ευεργετών, που είναι εντοιχισμένη μέσα στη συναγωγή. Σε έγγραφο της Αρχιραβινείας Χαλκίδος, με ημερομηνία 31 Ιανουαρίου 1945, αναφέρεται ότι «Ανεκηρύχθη Μέγας ευεργέτης της ισραηλιτικής Κοινότητος Χαλκίδος δια τας προς το εβραϊκόν στοιχείον της πόλεως Χαλκίδος σθεναράς προσπάθειάς του προς διάσωσιν του εκ του απηνούς διωγμού του βαρβάρου κατακτητού» (Αρχιμ. Νικόλ. Ι. Πρωτόπαπα, Μητροπολίτης Χαλκίδος Γρηγόριος Πλειαθός, ο Τήνιος, Αθήναι, 1981, σελ. 38-39). Στον ίδιο οικοδομικό χώρο, εξωτερικά, στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος, έχει ανεγερθεί μνημείο, το οποίο πλαισιώνεται από τις προτομές του Μητροπολίτη Γρηγόριου και του συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή (1893-1940).

Ο Γρηγόριος, σε όλο το διάστημα της ποιμαντορίας του (1922-1968), υπήρξε υπόδειγμα ανθρώπου που η αγάπη του για τον συνάνθρωπο ξεπερνά θρησκείες και δόγματα. Αν μπορούσαμε να διδαχθούμε από το παράδειγμά του στα χρόνια της Κατοχής, θα κρατούσαμε δυο πράγματα: Πρώτον, οι θέσεις εξουσίας αποκαλύπτουν το ποιόν του ηγέτη. Ο Γρηγόριος, στα χρόνια της Κατοχής, δεν κρύφτηκε πίσω από την ασφάλεια της θέσης του. Αντιθέτως, τη χρησιμοποίησε για να προστατεύσει το ποίμνιό του και όχι μόνο. Δεύτερον, ο άνθρωπος προσδίδει κύρος σε μια θέση και όχι η θέση στον άνθρωπο. Ο Γρηγόριος, γέννημα ενός μικρού χωριού της Τήνου, του Τριαντάρου, τίμησε με τον καλύτερο τρόπο τη θέση του Μητροπολίτη Χαλκίδος.