Ο πόλεμος και “η σωστή πλευρά της ιστορίας”

Στην Ελλάδα, ο περί πολέμου λόγος έχει γίνει βασικό στοιχείο του πολιτικού λόγου, είτε μέσω των διαρκών “αναπλάσεων” της στρατιωτικής δομής της χώρας, είτε με τις ατελείωτες συζητήσεις και διαμάχες για τους εξοπλισμούς. Οι τελευταίοι βρίσκονται δικαίως στο πολιτικό προσκήνιο, καθώς απορροφούν σημαντικό μέρος των δημόσιων δαπανών. Πίσω όμως από ετούτα τα εμφανή, ακολουθεί ασθμαίνουσα η δημόσια αίσθηση πάνω στην ζοφερή πολεμική προοπτική.

Είναι μια κατάσταση, που παραπέμπει στις παραμονές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι τότε ευρωπαϊκές κοινωνίες είχαν βιώσει τον πόλεμο ως εξωτική περιπέτεια σε μακρινές αποικίες, όπου, κατά τις πεποιθήσεις των καιρών, οι “πολιτισμένοι” αγωνίζονταν να επιβάλλουν τον πολιτισμό (διάβαζε τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής) στους “απολίτιστους”. Οι στρατιωτικοί μηχανισμοί των ισχυρών δυνάμεων είχαν φτάσει –σε ξηρά και θάλασσα– σε δυσθεώρητα ύψη ανάπτυξης, χωρίς όμως να αντιλαμβάνονται τις συνέπειες. Η όποια πολεμική εμπειρία αφορούσε τα εργαλεία του πολέμου, ως προς τον ίδιο τον πόλεμο ελάχιστη γνώση και εμπειρία υπήρχε.

Έναν αιώνα αργότερα πολλά από τα στοιχεία της δικής μας εποχής θυμίζουν τις παλιές “παρεξηγήσεις”. Ο πόλεμος δεν είναι ωραίο πράγμα. Ως εκ τούτου οι άνθρωποι αποφεύγουν να τον σκέφτονται ως στοιχείο της πολιτικής. Προτιμούν να τον εξετάζουν “ηθικά”, ως μια μανιχαϊστική πάλη καλού-κακού, ως θεομηνία, ως μία δοκιμασία για κανόνες και αξίες. Στους μεγάλους πολέμους που εκτυλίσσονται γύρω μας, η “ηθική” ανάλυση υποκαθιστά την ορθολογική εξέταση αιτίων, συνθηκών, όρων και δεδομένων. Στην Παλαιστίνη αναμετριούνται “τρομοκράτες” και “ισλαμοφασίστες”, με “γενοκτόνους” και παρόλα αυτά “δημοκράτες”.

Στην Ουκρανία εξορκίζονται οι εκατέρωθεν ιδιότητες των απέναντι καθεστώτων, στα οποία αποδίδονται ομοιότητες με τις πλέον εφιαλτικές καταστάσεις του ιστορικού παρελθόντος. Η πολιτική πλευρά των συγκρούσεων εξαφανίζεται μέσα σ’ έναν ωκεανό χαρακτηρισμών, που απαγορεύουν την αποτίμηση στόχων και διακυβευμάτων. Όσο όμως αποφεύγουμε να εξετάσουμε τα δεύτερα, τόσο υπονομεύουμε την δυνατότητά μας να κατανοήσουμε τα επερχόμενα, που μάλλον πιο άμεσα μας αφορούν.

Οι αιχμάλωτοι πολέμου

Πρόσφατα βρέθηκα σε μια παρουσίαση βιβλίου αναφερόμενου στην τραγική τύχη της 5ης Μεραρχίας της Κρήτης στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο. Ένας εκ των συνομιλητών μου επέμεινε στον “αξιακό χαρακτήρα”, που είχε ο αγώνας της κρητικής μεραρχίας και έφερε ως απόδειξη την καλή συμπεριφορά των ανδρών της μεραρχίας στους αιχμαλώτους. Πάνω σε αυτό το ζήτημα θα μπορούσε να γίνει έντονη συζήτηση, καθώς σε πλήθος ημερολογίων, περιγραφών, μαρτυριών υπάρχουν αναφορές για εκτελέσεις αιχμαλώτων, ειδικά από αυτή την μονάδα.

Η σχετική συζήτηση θα μπορούσε να τραβήξει σε μάκρος και να χωρίσει τους συνδιαλλεγόμενους σε στρατόπεδα οριοθετημένα από χαρακτηρισμούς, χωρίς να καταλήξει σε κανένα συμπέρασμα πέρα από “ηθικού” χαρακτήρα αντίστοιχα. Γνωρίζουμε ότι στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο, η μεταφορά αιχμαλώτων στα μετόπισθεν ήταν κάτι το εξαιρετικά θετικό για τους φαντάρους του μετώπου. Η “συνοδεία αιχμαλώτων” τους απομάκρυνε από τη γραμμή του πυρός και τους επέτρεπε να βρεθούν, για λίγο έστω, σε πιο ασφαλή ζώνη και να επωφεληθούν από τα “αγαθά” που αυτή πρόσφερε: Κάποιο “συμπλήρωμα” στο φαΐ ή στα τσιγάρα, την συνάντηση με κάποιο φίλο, συγγενή ή συμπατριώτη, την αλίευση ειδήσεων για την οικογένεια, το χωριό ή την πόλη καταγωγής ή και την πορεία του πολέμου.

Προϋπόθεση για την πρόσβαση σε ετούτα τα “αγαθά” ήταν η παράδοση των αιχμαλώτων ζωντανών και σε καλή κατάσταση. Ένας νεκρός αιχμάλωτος υποχρέωνε τους συνοδούς τους να επιστρέψουν πάραυτα στην μονάδα τους. Στους ορεινούς όγκους της Τρεμπεσίνας, όπου η μεραρχία Κρήτης, Φεβρουάριο μήνα, ενεπλάκη σε αιματηρούς αγώνες με τον εχθρό, η γραμμή του πυρός ήταν εφιαλτική. Πιο εφιαλτική όμως ήταν η μετάβαση στα μετόπισθεν μέσα από τους όγκους του χιονιού, τα παγωμένα μονοπάτια και τους κρημνούς. Οπότε η “συνοδεία αιχμαλώτου ή αιχμαλώτων” από ευλογία έγινε κατάρα. Ουδείς προσφερόταν για την επικίνδυνη κατάβαση και την συνακόλουθη ανάβαση, που μια τέτοια αποστολή απαιτούσε.

Στην εδώ περίπτωση, η ανάγκη για παράδοση των αιχμαλώτων σε καλή κατάσταση ακυρωνόταν. Μπροστά στους κινδύνους της αποστολής μια σωτήρια λύση ήταν η θανάτωση των συνοδευόμενων. Η μεραρχία Κρήτης έβγαλε “κακό όνομα” σε αυτόν τον τομέα, όχι επειδή οι προερχόμενοι από το νησί στρατιώτες είχαν “αιμοδιψή ένστικτα”, ήταν εγκληματίες πολέμου ή οποιονδήποτε άλλον χαρακτηρισμό θα μπορούσε να τους αποδοθεί. Η μορφή του πολέμου, το περιβάλλον υπαγόρευε τους κανόνες του πολέμου.

Οι αξίες στον πόλεμο και στην πολιτική

Αρκετούς μήνες αργότερα, η τύχη των αιχμαλώτων στον πόλεμο ανάμεσα στους κατακτητές και στον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό, τον ΕΛΑΣ, δεν ήταν η καλύτερη δυνατή, χωρίς όμως να είναι σταθερή. Στην πρώτη επίθεση του ΕΛΑΣ σε πριονιστήριο ξυλείας στην Μεσσηνία, η ιταλική φρουρά που αιχμαλωτίστηκε αφέθηκε ελεύθερη να επιστρέψει στην Καλαμάτα, ξυπόλητη και με τα εσώρουχα. Το πολιτικά ζητούμενο ήταν εδώ η πιστοποίηση της ισχύος και των δυνατοτήτων ταπείνωσης του κατακτητή από την νεοεμφανιζόμενη Αντίσταση.

Σε άλλες περιπτώσεις όμως, η θανάτωση των αιχμαλώτων γινόταν επιτακτική: Γνώριζαν πολλά και για τον ΕΛΑΣ και για τα χωριά και για τις οργανώσεις, τόσα όσα να καθιστούν τυχόν απελευθέρωσή τους ακραία επικίνδυνη. Αναφέρομαι στα παραπάνω απλά και μόνο για να υπογραμμίσω ότι ο πόλεμος είναι πολιτική διαδικασία και οι όροι της πολιτικής υπαγορεύουν πράξεις και κινήσεις. Το δε “Δίκαιο”, το όποιο “Δίκαιο” εκπορεύεται από την πολιτική, ποτέ μα ποτέ δεν έχω δει το αντίθετο να συμβαίνει.

Για να προλάβω τυχόν παρεξηγήσεις να προσθέσω τα αυτονόητα: Στον πόλεμο υπάρχουν αξίες, όσες υπάρχουν και στην πολιτική. Η τελευταία μπορεί να ασκείται σε όφελος των πολλών ή σε όφελος των λίγων, μπορεί να αποσκοπεί στην εμπέδωση της αδικίας, της εκμετάλλευσης και της αυθαιρεσίας, μπορεί όμως να αποσκοπεί στην απελευθέρωση των λαών και των ανθρώπων. Ο πόλεμος μπορεί να γίνει για την υποδούλωση και τον εξανδραποδισμό χωρών και λαών, μπορεί να γίνει για την αρπαγή της γης τους, την ακύρωση της ελευθερίας τους, την λεηλασία τους.

Και το αντίστροφο, ο πόλεμος μπορεί να γίνει για την υπεράσπιση της πατρίδας, για την ανεξαρτησία, για την ελευθερία, για την ανατροπή τυράννων. Δεν είναι το ίδιο στη μία και στην άλλη περίπτωση. Στην βάση αυτών επιλέγουμε στρατόπεδο, συστρατευόμαστε με τους δίκαιους και στιγματίζουμε κατακτητές, άρπαγες, εισβολείς και γενοκτόνους. Με τις ίδιες ακριβώς διεργασίες που επιλέγουμε την τοποθέτησή μας στην πολιτική, στην σωστή ή στην λάθος πλευράς της ιστορίας.

Τούτων λεχθέντων, επανέρχομαι στην ανάγκη να γνωρίζουμε την φύση του πολέμου, να μην τον ταυτίζουμε με μεταφυσικές αντιλήψεις, μανιχαϊστικού ή άλλου χαρακτήρα. Στην περίπτωση που επιλέγουμε τον πόλεμο ως τρόπο άσκησης πολιτικής, καλό είναι να πατάμε με τα δυο πόδια στο έδαφος και να αφήνουμε στην άκρη τις απατηλές ρητορείες και τις ψευδεπίγραφες “αξίες”. Η παιδεία του πολέμου είναι βαθιά πολιτική παιδεία. Αυτή που ολότελα απουσιάζει από τις πολιτικές ηγεσίες της Ευρώπης του σήμερα (για λόγους που μπορούν να ερμηνευθούν). Θα επανέλθουμε.