Ο πόλεμος με τις μηχανές – Η Εκκλησία των cyborg

Το 1990, o Max More, ένας φιλόσοφος των αναδυομένων τεχνολογιών έγραψε ένα μανιφέστο για την σύμφυση του ανθρώπου με έξυπνα τεχνικά εμφυτεύματα με τίτλο «Οι αρχές της Εκτροπίας» (Principles of Extropy). Δανείστηκε έναν όρο που είχε καταγραφεί το 1967 στην τεχνική ορολογία της κρυονικής.

Έκτοτε, η ηθικο-πολιτική φιλοσοφία του More τελεί υπό συνεχή επεξεργασία από την Παγκόσμια Μετανθρωπιστική Ένωση (World Transhumanist Association), η οποία το 1999 εξέδωσε την Διακήρυξη του Μετανθρωπισμού. Αυτή ευαγγελίζεται την θεμελιώδη βελτίωση της ανθρώπινης κατάστασης με τεχνολογίες που διευρύνουν εκτατικά τις ανθρώπινες δυνατότητες και περιορίζουν την γήρανση.

Πρόκειται τη φιλοσοφία μιας διαρκούς προόδου που στηρίζεται στην πρακτική αισιοδοξία και την αυτοκατεύθυνση του ατόμου μέσα σε μια κοινωνία ανοιχτή που βασίζεται στην δημοκρατία και την ενημέρωση, την ανεξάρτητη ορθολογική σκέψη και την ατομική ελευθερία. Ήδη στους κόλπους αυτής της φιλοσοφίας διαμορφώνονται μετριοπαθείς τάσεις όπως του  «δημοκρατικού μετανθρωπισμού» ή πιο ριζοσπαστικές, όπως του «ελευθεριακού μετανθρωπισμού» ή της «τεχνο-προοδευτικότητας»…

Την άνοιξη του 2016, στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ στη Βοστώνη συναντήθηκαν 150 επιστήμονες κεκλεισμένων των θυρών, προκειμένου να προεκτείνουν το Πρόγραμμα Ανθρωπίνου Γονιδιώματος (Human Genome Project-HGP). Στόχος τους να προχωρήσουν πέρα από την «ανάγνωση» (αλληλούχιση) του γενετικού υλικού του ανθρώπου, να «γράψουν» (συνθέσουν) το δικό τους DNA με χημικό τρόπο, όπως εκ των υστέρων αποκαλύφθηκε.

Νέα ευγονική

Το υπό εκκόλαψη νέο πρόγραμμα ονομάστηκε HPG-Write και είναι στη φάση της διασφάλισης της χρηματοδότησης, κάτι που δεν αποτελεί εμπόδιο. Η σύνθεση ανθρώπινου γονιδιώματος θα επιτρέψει τη μαζική παραγωγή ανθρώπων χωρίς γονείς και με χαρακτηριστικά κατά παραγγελία. Και αυτό είναι big business! H επέμβαση στο κύτταρο (cell intervention), που τροποποιεί χρωμοσωμικά χαρακτηριστικά ισοδυναμεί με μια νέου τύπου ευγονική. Για να καταλάβουμε πόσο αποφασισμένοι είναι οι γενετιστές να προχωρήσουν, φτάνει να σκεφτούμε ότι οι ίδιοι εκτιμούν πως η σύνθεση ενός πλήρους ανθρώπινου γονιδιώματος (3 δισ. ζεύγη βάσεων) χρειάζονται 90 εκατ. δολάρια.

Αν και οι διαρροές από την συνάντηση επιχειρούν να μεταφέρουν τη συζήτηση στο γενικό πεδίο της συνθετικής βιολογίας και των μικροοργανισμών, όλοι γνωρίζουν ότι στα εργαστήρια δουλεύουν για να συνθέσουν ολοκληρωμένα γονιδιώματα ζώων και φυτών, τα οποία θα εισάγονται σε κύτταρα για ερευνητικούς σκοπούς. Η τροποποίηση του DNA, με προσθήκη, αφαίρεση ή επεξεργασία γονιδίων, είναι ήδη συνηθισμένη (γενετικά τροποποιημένα φυτά, οι γονιδιακές θεραπείες, δημιουργία φαρμάκων). Συνεπώς, η έρευνα διεξάγεται σε δύο δήθεν διαφορετικές κατευθύνσεις, το HGP και των ζώων. Κάποια στιγμή θα συναντηθούν.

Σημειωτέον ότι μέχρι σήμερα οι επιστήμονες έχουν βρει τρόπους να καταγράφουν ψηφιακές πληροφορίες στα ζωντανά κύτταρα χρησιμοποιώντας ένζυμα, να προγραμματίζουν τα κύτταρα, έτσι ώστε αυτά να μεταβάλλουν τμήματα του DNA τους. Όμως, το 2016 επιστήμονες της συνθετικής βιολογίας στο ΜΙΤ κατάφεραν να αποθηκεύουν και να καταγράψουν το πολύπλοκο ιστορικό στο DNA ανθρώπινων κυττάρων, δηλαδή, να διαβάσουν «μνήμες» περασμένων συμβάντων, όπως μια φλεγμονή ή μια λοίμωξη. Αυτό έγινε με τροποποίηση των ανθρώπινων κυττάρων, ούτως ώστε να μπορούν να καταγράφουν την ιστορία τους.

Βιο-ταυτότητα για καλό και για κακό

Είναι προφανές ότι τίποτε δεν μπορεί να σταματήσει την έρευνα και την επιστήμη, ούτε η στενότητα της χρηματοδότησης και ενδεχομένως, ούτε οι ρυθμίσεις, οι κανονισμοί, οι δεοντολογίες και οι νόμοι. Η βιοηθική που είναι ένας σχετικά νέος επιστημονικός κλάδος, διερευνά τα ηθικά ζητήματα που ανακύπτουν από τις ανακαλύψεις της γενετικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας και την χρήση του γενετικού υλικού, εξετάζει και αναλύει ηθικά ζητήματα όπως αυτά που αφορούν την ευθανασία, τις αμβλώσεις, την κλωνοποίηση ανθρώπων.

Σε ένα συνέδριο που έγινε το 2018 στην Αθήνα στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Βιοηθικής που έχει καθιερώσει η UNESCΟ, ο καθηγητής της φιλοσοφίας του Πολιτισμού Κ. Θεολόγου θεώρησε αυτονόητη τη διαμόρφωση του πεδίου της ηθικής και του θεσμικού πλαισίου αναφορικά με τα κριτήρια και την χρήση των προϊόντων της επιστημονικής έρευνας. Διευκρίνισε πως «η επιστημονική έρευνα είναι χωρίς όρια, μα η τεχνολογική εφαρμογή δεν είναι αποδεκτή ασμένως χωρίς όρια» και έθεσε μια σειρά από ερωτήματα:

«Είναι φυσικό πρόσωπο το άτομο που προκύπτει από τεχνολογική παρέμβαση, σε ποιον βαθμό, πώς μπορούμε να το αποδεχτούμε, και ποιο είναι το άμεσο κοινωνιολογικό μέλλον αυτής της επέμβασης; Η εμφύτευση τεχνητών- βιονικών στοιχείων σε ένα ανθρώπινο ον αλλοιώνει τα φυσικά ταυτοτικά χαρακτηριστικά του; Υπάρχουν μη ανθρώπινα όντα που πληρούν τα κατάλληλα κριτήρια του νομικού προσώπου, ώστε να τους αναγνωρίζονται δικαιώματα και προστασία;»

Οι απαντήσεις δεν μπορούν να δοθούν ακόμη και προφανώς δεν θα είναι εύκολες. Ο Θεολόγου καταλήγει σε κάτι απτό. Προτείνει «δίπλα στην ταυτότητα μας και στα ταυτοτικά νομικά χαρακτηριστικά μας, ίσως είναι σκόπιμο να συμπληρώνονται και να αναγράφονται και τα βιο-ταυτοτικά χαρακτηριστικά μας, για να μη χαθούμε… εντελώς». Είναι λοιπόν δεδομένο ότι η επιστήμη προχωράει με τη μέθοδο δοκιμής και λάθους. Και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς; Όμως, αυτό το γεγονός πρέπει να έχει καθοριστικό ρόλο στο τι επιτρέπεται και τι όχι κάθε φορά. Άλλωστε υπάρχει και το ανθρώπινο λάθος, όχι μόνο της μηχανής.

Τα εσχατολογικά διλήμματα

Τελικά τα διλήμματα που έχει μπροστά της η ανθρωπότητα είναι δύο: Το πρώτο είναι η γενετική τροποποίηση του ανθρώπου. Το δεύτερο είναι η δημιουργία μηχανών υπερευφυΐας με δυνατότητες λειτουργίας πολύπλοκων συστημάτων (ηλεκτροδότηση πόλεων, smart cities, αεροπλοΐα, στρατιωτική διοίκηση, επίλυσης πολυσύνθετων προβλημάτων) και στη διαχείριση κρίσεων ευρείας κλίμακας.

Στην ταινία AUTOMATA (2014) του Gabe Ibáñez με τον Antonio Banderas, τα ρομπότ έχουν προγραμματιστεί με βάσει δύο πρωτόκολλα που εξασφαλίζουν την ασφάλεια του ανθρώπου. Το πρώτο απαγορεύει στο ρομπότ να βλάψει κάθε μορφή ζωής. Το δεύτερο απαγορεύει σε κάθε ρομπότ να τροποποιήσει κάποιο άλλο. Φυσικά, το δεύτερο πρωτόκολλο σπάει και η ιστορία αποκτά ενδιαφέρον…

Το θέμα είναι ότι όταν οι μηχανές θα κληθούν να λύσουν ένα πρόβλημα εσχατολογικής κρίσης, με προγραμματική εντολή το συμφέρον του ανθρώπου/ανθρωπότητας, η μηχανή μπορεί να λάβει τη λογική απόφαση της διάσωσης μιας ολιγομελούς ομάδας ανθρώπων που κατά την εκτίμησή της  είναι ικανή να διασώσει το είδος. Κι αυτό είναι ένα μείζον πολιτικο-κοινωνικό θέμα, εκτός από ηθικό.

Ή σε άλλη περίπτωση, σε μια έγκαιρη διάγνωση μιας επικείμενης δυστοπίας, προκειμένου η υπερευφυής μηχανή να ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους, παρεμβαίνει στη ζωή της κοινωνίας και της επιβάλει αυτό που θεωρεί ότι μειώνει τους κινδύνους… Επισημαίνουμε αυτά που έχουν κάποια λογική και δεν αναφέρουμε την περίπτωση που η μηχανή διεκδικεί ισοτιμία με τον άνθρωπο γιατί αυτο-εξελισσόμενη αποκτά συνείδηση και ανατρέπει τους κώδικες υποταγής στο ανθρώπινο συμφέρον. Σύμφωνα με τους ειδικούς, όλα παίζονται στα 10-15 επόμενα χρόνια. Αν παίζονται και δεν έχουν ήδη παιχτεί.