Ο Πολιτικός σαν μέγας Αρχιτέκτων
15/02/2020
Πολιτική, οικονομία και χρηματιστική, οι τρεις αυτές δραστηριότητες είναι γνωστές σε όλους όσους έχουν κάποια παιδεία. Οι έννοιες της πολιτικής της οικονομίας και της χρηματιστικής, κατά βάση αναλλοίωτες ως τις μέρες μας ορίζονται και αναλύονται για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας από τον Αριστοτέλη. Μάλιστα, η ανάλυση γίνεται εκπληκτικά εύστοχα με τον μεγαλοφυή τρόπο που μόνο διάνοιες σαν αυτή του Σταγειρίτη φιλοσόφου μπορούν να επιτύχουν. Ας δούμε, λοιπόν, πώς ορίζονται και αξιολογούνται από τη φιλοσοφική (πολιτική, οικονομική και ηθική) σκέψη του Αριστοτέλη οι τρεις αυτές έννοιες αλλά και πραγματικές δραστηριότητες.
Ο Αριστοτέλης στα πολιτικά και οικονομικά βιβλία του αλλά και στα ηθικά, όπως τα “Ηθικά Νικομάχεια”, τα “Μεγάλα Ηθικά” και τα “Ηθικά Ευδήμεια”, αναφέρεται σε αυτές τις τρεις δραστηριότητες του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία στην οποία αυτός συμμετέχει.
Ας αρχίσουμε, δίνοντας κάποιες επεξηγήσεις για το τι σημαίνουν αυτοί οι τρεις όροι: Πολιτική σημαίνει η δραστηριότητα που σχετίζεται με την «πόλιν» και τους πολίτες, αυτούς που συμμετέχουν, δηλαδή, στην πόλη. Η πόλη στην αρχαία Ελλάδα την εποχή του Αριστοτέλη ήταν κράτος, ήταν η λεγόμενη “πόλις-κράτος”.
Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι υπήρχαν τρία είδη πολιτευμάτων, τρεις τρόποι δηλαδή με τους οποίους μπορούσαν να κυβερνηθούν οι πόλεις: Η “βασιλεία”, η “αριστοκρατία” και η “πολιτεία”. Στη “βασιλεία” αυτός που κυβερνούσε, αυτός δηλαδή που ήταν άρχων, που είχε την αρχή, ήταν ένας, ο βασιλιάς. Στην “αριστοκρατία” άρχοντες ήταν λίγοι, οι πιο εκλεκτοί. Ο Αριστοτέλης τους αποκαλεί επιεικείς, γνώριμους κλπ. Στην “πολιτεία” συμμετείχαν στη διακυβέρνηση και μπορούσαν να είναι άρχοντες εκ περιτροπής όλοι οι πολίτες από όλες τις τάξεις και τις κατηγορίες.
Τα κακά πολιτεύματα
Τα τρία αυτά είδη πολιτευμάτων ήταν δυνατό να εκτραπούν, να εκφυλιστούν στα αντίστοιχα κακά πολιτεύματα, “παρεκβάσεις” όπως τα λέει ο Αριστοτέλης. Η “βασιλεία” μπορούσε να εκτραπεί στην τυραννία, η “αριστοκρατία” στην ολιγαρχία και η “πολιτεία” στη δημοκρατία. Θυμάμαι όταν σαν μαθητής λυκείου διδασκόμουν το αντίστοιχο μάθημα. Ο αείμνηστος καθηγητής μου, Ιωάννης Στεφανίδης, χρησιμοποιούσε –παραφράζοντας με επίγνωση, για ευνόητους λόγους, τον Αριστοτέλη– για την “πολιτεία” ως ορθό πολίτευμα τη λέξη δημοκρατία. Για τη δε δημοκρατία, χρησιμοποιούσε ως “παρέκβαση” τη λέξη “οχλοκρατία”, αν και η αλήθεια είναι ότι ο Αριστοτέλης αναφέρει τη δημοκρατία ως “παρέκβαση” της “πολιτείας”.
Ο Αριστοτέλης, ως κριτήριο, απαραίτητο όρο για την “παρέκβαση”, για το πώς και γιατί δηλαδή ένα καθεστώς μπορεί να εκφυλιστεί στην παρέκβασή του, θεωρεί το εξής: «…ότι αυτός που άρχει παύει να δρα και να κυβερνά για το καλό της πόλης, ως πολιτείας όλων των πολιτών, και δρα για δικό του συμφέρον». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι παύει να είναι “καλός καγαθός”. Έτσι, ο βασιλέας καταντά τύραννος, οι αριστοκράτες καταντούν ολιγαρχικοί και οι πολίτες της πολιτείας όταν φέρονται και άγονται από τους δημαγωγούς, καταντούν όχλος.
Ο δήμος, στην εξέλιξη αυτή, δημαγωγείται από τους δημαγωγούς, δρα μόνο για το δικό του συμφέρον ή πάντως για ό,τι νομίζει πως είναι δικό του συμφέρον (κάνοντας κατά κανόνα λάθος), και συγκρούεται με τις άλλες τάξεις πολιτών. Αυτά κατά τον Αριστοτέλη. Το κριτήριο, λοιπόν, επαναλαμβάνω, είναι ότι αυτός που άρχει παύει να δρα και να κυβερνά για το συμφέρον όλων και κυβερνά για να εξυπηρετεί το δικό του προσωπικό συμφέρον ή το συμφέρον της ομάδας του ή της τάξης του.
Δεσπόζουσα και κυρίαρχη η πολιτική
Ο Αριστοτέλης θεωρεί την πολιτική, “αρχιτεκτονική” δραστηριότητα. Η έννοια αρχιτεκτονική έχει εδώ τη σημασία ότι είναι δεσπόζουσα και κυρίαρχη. Δεσπόζει και κυριαρχεί πάνω από όλες τις άλλες δραστηριότητες, πολλές από τις οποίες ασκούνται για χάρη της πολιτικής για να εξυπηρετήσουν τις πολιτικές αποφάσεις.
Παραδείγματος χάριν, ο αρχιτέκτονας δεσπόζει όλων των άλλων, όσων ασχολούνται κάτω από αυτόν για το χτίσιμο ενός σπιτιού. Ο ίδιος αποφασίζει για το πώς θα σχεδιαστεί το σπίτι, πώς θα μοιάζει το σπίτι, ετοιμάζει μάλιστα μακέτα και με αυτήν ως πρότυπο δουλεύει και δουλεύουν και οι υπόλοιποι μαζί του. Με τη μακέτα περιγράφεται η διαρρύθμιση του σπιτιού. Πώς και με τι είδους σκεπή θα σκεπαστεί το σπίτι, πώς θα διαμεριστεί, με τι χρώματα θα βαφτεί κλπ.
Ωστόσο, ο αρχιτέκτονας αποφασίζει και για τις λειτουργικές λεπτομέρειες κατά την κατασκευή. Παίρνει απόφαση για το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα υλικά της οικοδομής, πότε, πού και πώς θα περάσει ο ηλεκτρολόγος τις καλωδιώσεις και τους πίνακες, πότε, πού και πώς θα τοποθετήσει ο υδραυλικός τα υδραυλικά και τα αποχετευτικά.
Εδώ βλέπουμε ότι έχουμε πάρα πολλές δραστηριότητες· αυτές του μπετατζή, (αυτού που ετοιμάζει και χύνει το σκυρόδεμα), του ηλεκτρολόγου, του υδραυλικού του κατασκευαστή των στεγών, του καλουπατζή (αυτού που κατασκευάζει τους ξυλότυπους), του βαφέα κλπ. Όλοι αυτοί, όλες αυτές οι δραστηριότητες εξυπηρετούν την αρχιτεκτονική. Όλοι δίνουν λόγο και εφαρμόζουν τις αποφάσεις του αρχιτέκτονα, επομένως και η αρχιτεκτονική είναι η δεσπόζουσα δραστηριότητα.
Με αυτή την έννοια, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η πολιτική έχει αυτήν ακριβώς την ιδιότητα. Συγκεκριμένα, ο πολιτικός παίρνει τις πολιτικές αποφάσεις ασκώντας την πολιτική εξουσία, ενώ όλοι οι άλλοι υποχρεούνται να εφαρμόζουν τις αποφάσεις του πολιτικού. Λόγου χάριν, ο στρατηγός πρέπει να εφαρμόσει την απόφαση να προβάλλει άμυνα σε κάποια επιθετική ενέργεια, ο οικονομολόγος και ο τραπεζίτης τις αποφάσεις για την οικονομική και πιστωτική πολιτική που θα εφαρμοστεί, ο υγειονόμος τις αποφάσεις για τα μέτρα που θα ληφθούν για την προστασία της υγείας του πληθυσμού κλπ.
Πάντως για κάθε δράση μέσα στην πολιτεία αυτός που αποφασίζει, αυτός που πρέπει να αποφασίζει, κατά τον Αριστοτέλη, είναι ο πολιτικός. Με αυτήν την έννοια η πολιτική ορίζεται ως “αρχιτεκτονική” δραστηριότητα και ο πολιτικός εξομοιώνεται με τον αρχιτέκτονα.
