Ο πολιτισμός στη χύτρα της Μεταπολίτευσης

Το πολιτικό σύστημα οδήγησε με αδικαιολόγητη ελαφρότητα τη χώρα στη χρεοκοπία και την υποτέλεια. Η οικονομία δεν έγινε “Δανία” του Νότου, αντίθετα ξεπουλήθηκε και ξεπουλιέται σε ξένα συμφέροντα. Το εθνικό κεφάλαιο – με ελάχιστες εξαιρέσεις – είναι παρκαρισμένο στις οff shore. Το κράτος παρουσιάζει αλλεπάλληλα συμπτώματα συστημικής κατάρρευσης. Η κοινωνία παρά το “σιδέρωμά” της κρατιέται στο μετερίζι που της παρέχει ο πολιτισμός.

Όλα τα πολιτισμικά, αισθητικά και εν τέλει ταυτοτικά προβλήματα που κουβαλάει ο νέος Eλληνισμός από την ίδρυση του νέου κράτους, ξεβράστηκαν με το καλημέρα στη Μεταπολίτευση. Παρά την έντονη πολιτικότητα της περιόδου 1974-1985, σε όλες τις εκφάνσεις του πολιτισμού τα προβλήματα αυτά πέρασαν υπόγεια και υποδόρια μέχρι να εκδηλωθούν στο προσκήνιο την δεκαετία του 1990.

Πολιτισμός και Μεταπολίτευση

Η αναγόμωση του λαϊκού πολιτισμού (Μαρκόπουλος, Σαββόπουλος κ.ά.), η νομιμοποίηση του ρεμπέτικου (ταινία και σίριαλ, αλλά και δεκάδες κομπανίες που δημιουργήθηκαν), η επιστροφή στην κατεργαριά και την αφέλεια (κωμωδίες του Περράκη) έδωσαν μια συνέχεια στο ρεύμα καχυποψίας και επιβίωσης, που είχε ήδη διαμορφωθεί πριν από τη χούντα.

Παράλληλα, η λόγια μουσική και το έντεχνο τραγούδι, το ρεύμα των νεορθόδοξων, οι συζητήσεις και οι αντιπαραθέσεις για το αν το Βυζάντιο ήταν ελληνικό ή όχι, η σχέση με τους αρχαίους και οι μαζικές εκδόσεις της αρχαίας γραμματείας, μαζί με τα κουτιά των CD με συμφωνίες του Μότσαρντ, του Μπετόβεν, του Βιβάλντι και την όπερα της Κάλας θα αποτελέσουν το φόντο της ανάδυσης νέων κοινωνικών στρωμάτων που αναζητούσαν μια ευρωπαϊκή ταυτότητα με έντονα, “πριγκιπικά” θα έλεγε ο Κώστας Ζουράρης, ελληνικά χρώματα.

Μέσα σε αυτή τη σούπα των τάσεων, των ρευμάτων, των ομολογιών ο πολιτισμός της Μεταπολίτευσης θα υποβαθμιστεί από τους ειδήμονες και τους κριτικούς, δημιουργώντας ένα απροσπέλαστο πλαίσιο κριτηρίων με τους Χατζηδάκη, Θεοδωράκη, Καζαντζάκη, Σεφέρη, Ελύτη και άλλους σπουδαίους Έλληνες του πολιτισμού της προδικτατορικής περιόδου, είτε από μία περιφρόνηση στην αισθητική που έφερε το ΠΑΣΟΚ στον καθημερινό βίο, είτε από ένα σεχταριστικό συντηρητισμό.

Τι πέτυχε ο Πολιτισμός

Ο πολιτισμός με την ευρεία έννοια από το 1974 μέχρι σήμερα έχει τεράστια κοινωνική σημασία γιατί επανέφερε στο προσκήνιο όλα τα αισθητικά και διανοητικά ζητήματα του νέου Ελληνισμού. Στην ουσία ο πολιτισμός της Μεταπολίτευσης είναι μια εναγώνια προσπάθεια επανακατάκτησης 4.000 χρόνων πολιτισμού, ταυτόχρονα με την αφομοίωση και την οριστικοποίηση του εκδυτικισμού και της ευρωπαϊκότητας. Υπάρχουν κρίσιμες ενδείξεις, αν όχι αποδείξεις, που τεκμηριώνουν την επίτευξη αυτής της κατάκτησης, όπως σκιαγραφικά θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε.

Βεβαίως, το μεγάλο βάσανο της νεοελληνικής πολιτισμικής ταυτότητας παραμένει το εξουθενωτικό βάρος των αρχαίων, αν και φαίνεται πως έχουμε εισέλθει από την τελετή της Ολυμπιάδας και μετά, σε μία φάση διευθέτησης και δημιουργικής διαχείρισης της σχέσεις μας με αυτούς. Η αρχαιότητα δεν ήταν ένα πρωτογενές συστατικό της νεοελληνικής αυτοσυνειδησίας, ήταν επίκτητο. Τα μάρμαρα ασκούσαν μεν μια μαγική έλξη και γεννούσαν ερωτηματικά, αλλά ήταν το δημοκρατικό πνεύμα των Ελλήνων αστών της διασποράς που ήταν φορείς του Διαφωτισμού και η φαντασίωση των Ευρωπαίων ρομαντικών και κυρίως των Βαυαρών που ενστάλαξε την αρχαιότητα στο νεοελληνικό φαντασιακό.

Η Βαυαροκρατία που μετέφερε την πρωτεύουσα στην Αθήνα και κατάργησε τον φοίνικα για να τον αντικαταστήσει με τη δραχμή, επέβαλε στη ντόπια άρχουσα τάξη, που ήθελε να μιμηθεί τα δυτικά πρότυπα, μια αποστροφή προς τον τότε υπαρκτό λαϊκό πολιτισμό. Έτσι, ο λαϊκός πολιτισμός απέκτησε και ταξικά χαρακτηριστικά. Η εθνική θεωρία του Παπαρηγόπουλου και του Ζαμπέλιου για την ιστορική συνέχεια του Eλληνισμού ενσωμάτωσε σιωπηλά και υποδόρια μια πολιτισμική διαίρεση που έκτοτε ταλανίζει τη νεοελληνική ταυτότητα.

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, η Δύση και το ταυτοτικό ζήτημα

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής που λειτουργούσε πάντα απλουστευτικά και ριζοσπαστικά, με την πρώτη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1976, επέβαλε την δημοτική γλώσσα και τα αρχαία κείμενα σε νεοελληνική μετάφραση, νομιμοποιώντας μια τάση λανθάνοντος μοντερνισμού ή και φυγοπονίας. Δεν έχει νόημα να αναλύσουμε όλους τους συμβολισμούς και τις μακροχρόνιες επιπτώσεις γύρω από αυτή την απόφαση. Το βέβαιο είναι πως έκλεισε οριστικά το Γλωσσικό Ζήτημα και εν μέρει το Ταυτοτικό με το περίφημο δόγμα “Ανήκομεν εις την Δύσιν”. Έτσι, μάλλον άθελά του, επανέφερε υπογείως την ουσιαστική σύνδεση του νέου Ελληνισμού με τη Δύση που είναι η αρχαιότητα.

Δηλαδή, είμαστε Δυτικοί γιατί είμαστε Έλληνες και είμαστε Έλληνες γιατί μιλάμε την ίδια γλώσσα με τους αρχαίους… τους οποίους οι μεταπολιτευτικοί Έλληνες συναντούσαν τόσο στον Σικελιανό, όσο και στον Καβάφη. Παρ΄ όλα αυτά, το ταυτοτικό αν και μοιάζει να έχει παγιωθεί, στην ουσία παραμένει ανοιχτό. Η κοινωνία το κρατάει ανοιχτό. Διότι, άλλο δυτικός πολιτισμός που βασίζεται στο αδιέξοδο του ατόμου και άλλο ελληνικός που στο μεδούλι του έχει το συλλογικό, το ανθρώπινο. Δεν είναι τυχαίο που για το 2023 –των deepfakes και της post-truth – το λεξικό Merriam-Webster ανέδειξε ως λέξη της χρονιάς το “αυθεντικό”, καθώς στη Δύση η έννοια της αυθεντικότητας έχει μάλλον χαθεί.