Ο Βολταίρος ως πρόδρομος του γεωπολιτικού ρεαλισμού

Ο Βολταίρος είδε τον κόσμο όχι ως πεδίο ιδανικών, αλλά ως θέατρο δυνάμεων και συμφερόντων, όπου η ανθρώπινη ματαιοδοξία, η φιλοδοξία και ο φόβος υπερισχύουν των ηθικών αφηγημάτων. Αυτή η ψύχραιμη αποδοχή της πραγματικότητας, μακριά από ιδεαλισμούς, τον καθιστά τον πρώτο φιλόσοφο-ρεαλιστή της νεότερης εποχής.

Με το διαπεραστικό του πνεύμα και τη σατιρική του πένα, ο Βολταίρος ξεσκέπασε την υποκρισία της εξουσίας — είτε αυτή φορούσε τη στολή του μονάρχη είτε το ράσο του ιερατείου. Η περίφημη ρήση του “Écrasez l’infâme” (συντρίψτε το τέρας) δεν στρεφόταν μόνο κατά της Εκκλησίας, αλλά κατά κάθε μορφής εξουσίας που, πίσω από το προσωπείο της ηθικής, επιβάλλει βία και υποταγή.

Αυτό το αντιουτοπικό και ρεαλιστικό βλέμμα προαναγγέλλει την αντίληψη των μετέπειτα γεωπολιτικών ρεαλιστών, για το πως τα κράτη, όπως και οι άνθρωποι, δρουν από συμφέρον και ανάγκη ισχύος και όχι από ηθικές αρχές. Η σάτιρά του στο έργο Καντίντ ενάντια στην αισιοδοξία του Λάιμπνιτς, (ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο) είναι, στην ουσία, μια πολιτική προειδοποίηση απέναντι στους ιδεαλισμούς που αρνούνται την πραγματικότητα.

Ο ρεαλισμός του συμφέροντος

Δύο αιώνες αργότερα, ο Hans Morgenthau (1904–1980) διατύπωσε στον Ψυχρό Πόλεμο το θεμέλιο της ρεαλιστικής θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Για τον Μόργκεντάου, η διεθνής πολιτική είναι αγώνας για ισχύ. Τα κράτη επιδιώκουν την επιβίωσή τους, όχι μέσω ηθικών προθέσεων αλλά μέσω υπολογισμού και ισορροπίας δυνάμεων.

Αυτή η σκέψη είναι σχεδόν “βολταιρική” • νηφάλια, ορθολογική, απογυμνωμένη από αυταπάτες. Ο Μόργκεντάου, όπως και ο Βολταίρος, θεωρούσε πως η ηθική πρέπει να περιορίζει την πολιτική, όχι να την υποκαθιστά. Η ισορροπία ισχύος (balance of power) που εισηγήθηκε, θυμίζει τον ορθολογισμό και το μέτρο που υπερασπιζόταν ο Βολταίρος απέναντι στην υπερβολή των παθών και των ιδεολογιών.

Ο John Mearsheimer και η “τραγωδία” των δυνάμεων

Ο John Mearsheimer (γενν. 1947), συνεχιστής της σχολής του ρεαλισμού, ανέπτυξε τη θεωρία του επιθετικού ρεαλισμού, σύμφωνα με την οποία τα κράτη επιδιώκουν να μεγιστοποιήσουν την ισχύ τους για να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους.
Σ’ έναν αναρχικό κόσμο χωρίς ανώτερη αρχή, η δύναμη γίνεται αυτοσκοπός.

Ο Μερσάιμερ, όπως και ο Βολταίρος, απορρίπτει την ιδεαλιστική ψευδαίσθηση της αιώνιας ειρήνης. Ο κόσμος, για εκείνον, είναι τραγικός — όπως και για τον φιλόσοφο του Διαφωτισμού, που έβλεπε πως η πρόοδος του ανθρώπου δεν εξαφανίζει την επιθυμία για κυριαρχία και σύγκρουση. Η ειρωνεία του Βολταίρου απέναντι στον αφελή “οπτιμισμό/αισιοδοξισμό” μοιάζει πολύ με τη ρεαλιστική απαισιοδοξία του Μερσάιμερ.

Η ισορροπία των ισχυρών

Ο Χένρι Κίσινγκερ (1923–2023), μαθητής του ρεαλισμού και κορυφαίος διπλωμάτης των ΗΠΑ, εφάρμοσε στην πράξη τη ρεαλιστική γεωπολιτική που ο Βολταίρος είχε προβλέψει θεωρητικά. Πραγματισμός, διαχείριση ισορροπιών, αποφυγή ιδεολογικών σταυροφοριών. Για τον Κίσινγκερ, η διεθνής σταθερότητα προϋποθέτει ισορροπία συμφερόντων, όχι νίκη αξιών. Αυτή η αντίληψη έχει «βολταιρική» ρίζα. Ορθολογισμός, ανεκτικότητα, αλλά και αποδοχή του ότι η ισχύς είναι αναπόφευκτη. Ο Κίσινγκερ, όπως και ο Βολταίρος, έβλεπε την πολιτική ως τέχνη του εφικτού, όχι του ιδανικού.

Ο Zbigniew Brzezinski και το “Μεγάλο Σκάκι”

Ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι (1928–2017), πολωνοαμερικανός στρατηγιστής και σύμβουλος εθνικής ασφάλειας, ενσωμάτωσε στη σκέψη του την ευρωπαϊκή ιστορική εμπειρία και τον ψυχρό ρεαλισμό της ισχύος.

Στο έργο του The Grand Chessboard (Η Μεγάλη Σκακιέρα), περιέγραψε τον κόσμο ως πλανητικό παιχνίδι ισχύος, όπου η Ευρασία είναι ο καθοριστικός πίνακας κινήσεων. Αυτή η στρατηγική οπτική, που συνδυάζει λογική, συμφέρον και γεωγραφία, συντονίζεται απολύτως με τη βολταιρική διαπίστωση ότι η ιστορία είναι παρτίδα εξουσιών, όχι αφήγηση ηθικών επιτευγμάτων.

Joseph Nye – Η “ήπια ισχύς” (Soft Power)

Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Joseph Nye είναι ίσως ο πιο κοντινός στο πνεύμα του Βολταίρου. Ο Nye υποστήριξε ότι η ισχύς των κρατών δεν εξαρτάται μόνο από τα στρατιωτικά και οικονομικά μέσα, αλλά και από την ικανότητά τους να επηρεάζουν μέσω του πολιτισμού, των αξιών και των ιδεών. Ο Βολταίρος έλεγε κάτι παρόμοιο 250 χρόνια πριν: ότι η αληθινή δύναμη προέρχεται από την παιδεία, την ανεκτικότητα και τη λογική — δηλαδή από την πνευματική υπεροχή, όχι από τη βία. Ο Nye είναι ουσιαστικά ο «νεότερος Βολταίρος της γεωπολιτικής», με όρους επιστημονικούς.

Ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Μπούτρος Μπούτρος-Γκάλι πίστευε στην ανάγκη μιας παγκόσμιας κουλτούρας ανεκτικότητας, διαλόγου και διεθνούς δικαίου. Αυτό είναι σχεδόν η συνέχεια της Πραγματείας περί Ανεκτικότητας του Βολταίρου: Ειρήνη όχι μέσω ισχύος, αλλά μέσω συνεργασίας και αλληλοσεβασμού. Εξουσία όχι αυθεντίας, αλλά νομιμότητας και λογικής συνύπαρξης.

Η πολιτισμική διάσταση των συγκρούσεων

Ο Samuel Huntington, με τη θεωρία του Clash of Civilizations, προειδοποίησε για συγκρούσεις πολιτισμών. Αν και ο Βολταίρος θα διαφωνούσε με τον πεσιμισμό του, αναγνώριζε πρώτος ότι οι θρησκευτικές και πολιτισμικές διαφορές είναι η ρίζα πολλών πολέμων. Θα λέγαμε ότι ο Huntington περιέγραψε το πρόβλημα που ο Βολταίρος προσπάθησε να θεραπεύσει με τη φιλοσοφία της ανεκτικότητας.

Ο κοινός παρονομαστής όλων

Από τον Βολταίρο έως τον Μόργκεντάου, τον Κίσινγκερ, τον Μπρεζίνσκι και τον Μερσάιμερ, διατρέχει μια ενιαία γραμμή σκέψης: Ο κόσμος κυβερνάται από συμφέροντα, όχι από ιδανικά. Η ηθική και η λογική πρέπει να ισορροπούν, όχι να ακυρώνουν η μία την άλλη. Ο φανατισμός, ιδεολογικός ή θρησκευτικός, είναι η ρίζα του χάους. Η ισχύς είναι αναπόφευκτη – το ζήτημα είναι πώς τη χρησιμοποιείς.

Ο Βολταίρος, με τη φιλοσοφική του διαύγεια, έθεσε το πνευματικό θεμέλιο αυτής της προσέγγισης, διδάσκοντας πως η πρόοδος δεν είναι δεδομένη, αλλά χρειάζεται συνεχή αυτογνωσία και ρεαλισμό. Ο Βολταίρος υπήρξε ο πρώτος ρεαλιστής του Διαφωτισμού — ένας στοχαστής που είδε καθαρά τη φύση της ανθρώπινης δύναμης και αδυναμίας. Οι Μόργκεντάου, Κίσινγκερ, Μπρεζίνσκι και Μερσάιμερ απλώς μετέφεραν τις φιλοσοφικές του ιδέες στη σύγχρονη παγκόσμια σκακιέρα. Από το σαρκαστικό Καντίντ μέχρι την “Πραγματιστική Διπλωματία” του Κίσινγκερ και τη “Τραγωδία των Μεγάλων Δυνάμεων” του Μερσάιμερ, η αλήθεια μένει η ίδια: Η ισχύς χωρίς λογική είναι τυραννία· αλλά η λογική χωρίς ισχύ είναι απλώς φιλοσοφία χωρίς δύναμη.