Μόνο οι αγώνες γεννούν ανθρώπους – Ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος

Η αυξανόμενη παγκόσμια αβεβαιότητα, καθώς και όλες οι πολύπλοκες γεωπολιτικές προεκτάσεις που σπέρνει στο διάβα της, δεν περιέχει μόνο δρώμενα εξελίξεων, αλλά συνάμα και τη χάραξη μιας πορείας που προχωράει πολύ πιο βαθιά στους ανθρώπους. Με απλά λόγια, οι καταστάσεις που βιώνει ο πολίτης σήμερα δεν περιορίζονται μόνο στις καθημερινές ανησυχίες, αλλά και στο πως θα τις αντιμετωπίσει. Χωρίς πραγματικά να το συνειδητοποιήσει, έρχεται αντιμέτωπος με πτυχές που σημαδεύουν ξανά τον ψυχισμό του και αποφασίζουν τη μοίρα του.

Αυτή η υπόγεια διαδικασία δεν γίνεται εμφανής στο συνολικό φάσμα της καθημερινότητας. Όμως υφίσταται και σύναμμα, με τρόπο γλαφυρό, χτίζει μονοπάτια και αδιεξόδους στον ψυχισμό του ανθρώπου. Η πρακτική απόδειξη αυτής της διεργασίας εμφανίζεται στην συμπεριφορά εκείνων των ανθρώπων, των οποίων η ψυχοσύνθεση διαμορφώθηκε αμέσως μετά τον Πρώτο ή Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ολόκληρες κοινωνίες διαμόρφωσαν συγκεκριμένα μοντέλα συμπεριφοράς εξαιτίας της φριχτής εμπειρίας των πολέμων. Ιδιαίτερα μπορούμε να αναφέρουμε την έντονη ανάγκη γονιών να εργάζονται, ώστε να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις βασικές ανάγκες των παιδιών τους. Αν είχες “τροφή” εκείνο το διάστημα τότε θα ήσουν και “καλά” γιατί θα είχες καλύψει μία ζωτική ανάγκη. Το επαναστατικό και ανήσυχο εργατικό πνεύμα τής “παλαιότερης γενεάς” ήταν βασισμένο στο κύρος της δύναμης και στην επιθυμία για δημιουργία. Συγκεκριμένα στην αποκορύφωση τής διεργασίας των αγώνων τους, έτσι ώστε να καταρρίψουν προηγούμενους περιορισμούς. Αυτές οι γενιές δεν στάθηκαν απλά μόνον αντιμέτωπες με δύσκολες καταστάσεις, αλλά, ανέπτυξαν συμπεριφορές που έθεσαν δικά τους όρια για το τι είναι “σωστό” και “λάθος”. Αναφερόμαστε στις αντοχές ανθρώπων των παλαιοτέρων γενιών ένεκεν των σκληρών βιωμάτων που έζησαν.

Σε αυτή την πάλη των γεωπολιτικών γεγονότων η υπερβολή, όταν εκδηλώνεται με την πολεμική σύρραξη, αναστατώνει κοινωνικές δομές με έναν πρωτόγνωρο τρόπο. Ιδιαίτερα σε εκείνη την περίπτωση που αφορά ένα Ολοκαύτωμα. Σε έναν τέτοιο μαζικό αφανισμό της ανθρώπινης παρουσίας από τον πλανήτη, ο ψυχισμός του ανθρώπου λειτουργεί πολύ διαφορετικά και εγωιστικά. Όταν οι κοινωνίες φτάνουν σε συγκεκριμένα όρια που αφορούν την ίδια τους την υπόσταση τότε δημιουργούνται ακραίες συμπεριφορές. Συμπεριφορές που δεν μπορούν να εξηγηθούν στην ίδια εποχή που εμφανίζονται.

Οι κρίσεις επιδρούν στους ανθρώπους

Αυτή η διαδικασία “μόρφωσης”, αλλά και εκμαυλισμού του ψυχισμού είναι καθοριστική για την ανάπτυξη του χαρακτήρα, μα και για τη διαμόρφωση ατομικών αλλά και συλλογικών ινδαλμάτων. Η ιδέα της “ελπίδας” ή της “ελευθερίας”, η ανάγκη για σταθερότητα και η προοπτική τής ανάπτυξης, υπάρχουν πολύ διαφορετικά ως έννοιες όταν η ανθρώπινη κοινωνία αντιμετωπίζει δραματικά δρώμενα. Παύουν να υφίστανται ως “προβλήματα” που αναζητούν διέξοδο καταφεύγοντας έτσι σε προηγούμενες πρακτικές.

Μία ολοκληρωτική αντιπαλότητα που έχει την δυνατότητα να εξορίσει τον άνθρωπο από την κατοικία και τη χώρα του, όπως γίνεται σήμερα και με την Ουκρανία, οδηγεί το άτομο σε τραγικούς περιορισμούς. Αυτοί οι περιορισμοί πλήττουν την έννοια της ελευθερίας, θα μπορούσαμε να πούμε, με τον ίδιο τρόπο που θα μπορούσαμε να βρούμε σε ένα ολοκαύτωμα. Τότε μετά από μια τέτοιου μεγέθους συμφορά αλλάζει ο ανθρώπινος ψυχισμός με έναν καθοριστικό, για την ισορροπία του ανθρώπου, τρόπο.

Χωρίς την ύπαρξη αυτών των στοιχείων – ως ψυχική αναγκαιότητα – οι Γερμανοί πολίτες θα ήταν διστακτικοί να υποστηρίξουν την ανάδειξη του Χίτλερ ως ηγέτη και προστάτη τους. Ακόμη και να είχε αποκτήσει τη δύναμη, τη φήμη, ακόμα και την αναγνώριση θα υπήρχαν εκείνες οι αντίπαλες πολιτικές δυνάμεις που δεν θα επέτρεπαν την άνοδο του. Όμως, η υποστήριξη ενός πολιτικού ενδιαφερόμενου για την ανάληψη της προεδρίας της χώρας είχε θετική αποδοχή από τον λαό. Αυτό έγινε γιατί ο Χίτλερ εναρμονίστηκε και ανταποκρίθηκε σε εκείνες τις “ευαίσθητες πτυχές” της κοινωνίας.

Η υιοθέτηση ακραίων ρευμάτων

Η αντιπαλότητα μπορεί, πολύ πιο εύκολα, να μετατραπεί σε μία εμπόλεμη κατάσταση γιατί η βασική αναγκαιότητα της ελευθερίας, καθώς και η μετοχή σε βασικές ανάγκες δεν υφίσταται πλέον ως αυτονόητη συμμετοχή. Τότε ο άνθρωπος οδηγείται σε πολύ ακραίες και φρικαλέες διεκδικήσεις γιατί η έλλειψη, τόσων βασικών αγαθών, εξοστρακίζει τη δυνατότητα του συναισθήματος για ισορροπία και ασφάλεια. Χτυπούν κατάφορα την πόρτα της ύπαρξης. Σημαδεύουν τη ζωή δείχνοντας ωμά τον θάνατο, χωρίς πολλά χρώματα και χωρίς καθόλου συναισθηματισμούς.

Η διαμόρφωση της κοινωνίας όταν περνάει από ένα τέτοιο μονοπάτι ίδρυσης και χάραξης των βαθύτερων δομών, που απουσίαζαν κατά το παρελθόν συμβαίνει να μετεξελίσσονται σε συμπεριφορές διαχείρισης της κρίσης. Όμως, η διαχείριση μπορεί να γίνει μία ακραία διαδικασία ακόμα και όταν τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο λαμβάνει χώρα, δεν εμφανίζεται ως “ακραία”. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ψυχισμός του ανθρώπου δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί, να κάνει τον αδιάφορο από τις καταστάσεις που ζει. Τις αφομοιώνει και τις ζει χωρίς να προβληματίζεται για τη σημασία τους.

Σε αυτή την διαδικασία μορφώματος νέων τύπων συμπεριφοράς υπάρχει ένας καταλυτικός παράγοντας που αφορά στη διαμόρφωση της ατομικής και συλλογικής “συνείδησης”. Πιο συγκεκριμένα, όταν χάνεται ο έλεγχος υπάρχουν ισχυρές επιρροές, μέσω των οποίων διαμορφώνονται νέες ακραίες βάσεις για την επαναφορά της αίσθησης του ελέγχου, οι οποίες έχουν τρομακτική ισχύ. Βασίζονται σε μία ανώτερη ανάγκη για το ζωτικής σημασίας δικαίωμα για ύπαρξη. Η ελευθερία όταν χρησιμοποιείται για το προσωπικό συμφέρον δεν έχει την ικανότητα να διακρίνει το σωστό από το λάθος. Γι’ αυτό, άλλωστε, ακραίες πολιτικές πρακτικές, όπως ήδη αναφέραμε, οδήγησαν στη μαζική εξόντωση πληθυσμών. Οι “υπεύθυνοι” των αποφάσεων δεν ήθελαν να καταλάβουν την τραγικότητα των κινήτρων τους, θεωρώντας έτσι πως η παρέμβασή τους θα οδηγούσε στην επίλυση των προβλημάτων.

Δυνάμεις ανάτασης του ανθρώπου

Ο θάνατος τόσων αθώων ανθρώπων θα εκκινήσει τόσο δυσοίωνες επιλογές αντεκδίκησης, οι οποίες θα είναι σίγουρα ασύμφορες για τους ιθύνοντες τόσων συμφορών. Όμως και οι ζώντες, που έχουν χρέος να δουν και να αξιολογήσουν όλα αυτά τα φρικαλέα που έλαβαν χώρα στο παρελθόν, έχουν και αυτοί ευθύνη.

• Έχουν ευθύνη γιατί δεν πήραν στα σοβαρά τις συνέπειες της φυσικής και πνευματικής διάστασης της “αντιπαλότητας”.
• Έχουν ευθύνη γιατί τις περισσότερες φορές προτίμησαν να αποδώσουν το σφάλμα στους “άλλους” χωρίς να επωμίζονται έστω ένα μικρό κομμάτι ευθύνης για αυτό που αντιστοιχεί στον εαυτό τους.
• Έχουν ευθύνη γιατί, ενώ θα έπρεπε να αφυπνίσουν τον εαυτό τους και στην συνέχεια να επιδιώξουν και την αφύπνιση της κοινωνίας, προτίμησαν να δουν τον εαυτό τους αθώο θύμα των περιστάσεων. Επέλεξαν να εναρμονιστούν με “εύκολες”, “επιπόλαιες” αντιλήψεις και σκόπιμα απέφευγαν την παρεξήγηση.

Αυτοί που θεωρούν τον εαυτό τους “θύμα” των καταστάσεων ξεπερνάνε το γεγονός της ύπαρξής τους ως σιωπηλοί θύτες. Επέτρεψαν να εξελιχθούν οι καταστάσεις σε τέτοιο βαθμό, που σταδιακά διαμόρφωσαν ένα ευρύτερο αρνητικό πλαίσιο. Δεν υπάρχει δικαιολογία στον άνθρωπο που πρέπει να αισθάνεται την έμφυτη ανάγκη να διαμορφώσει μία αυθεντική άποψη, που δεν βασίζεται σε φευγαλέες εντυπώσεις, αλλά σε αυτό που αφορά το ίδιο του το “είναι”.

Ο Νίκος Καζαντζάκης είχε απόλυτο δίκιο όταν με ευκρίνεια εξέφρασε στο έργο του “Ασκητική” την ανάγκη της εσωτερικής μάχης του ανθρώπου: «Η Αδικία, η Σκληρότητα, η Λαχτάρα, η Πείνα είναι οι τέσσερεις φοράδες που οδηγούν το άρμα του απάνω στην κακοτράχαλη μας τούτη γης. Από την ευτυχία, από την καλοπέραση κι από τη δόξα ποτέ δεν πλάθεται ο Θεός, παρά από την ντροπή, από την πείνα και τα δάκρυα. Σε κάθε κρίσιμη στιγμή, μια παράταξη άνθρωποι ριψοκιντύνευαν μπροστά θεοφόροι και πολεμούσαν, παίρνοντας απάνω τους όλη την ευθύνη της μάχης».