Οι δύο ρήσεις του Κωνσταντίνου Καραμανλή και το νόημα της Ιστορίας

Είχε δίκιο. Η λέξη “ιστορία”, συγγενής του ρήματος “οἶδα” (γνωρίζω), σημαίνει έρευνα και συνακολούθως γνώση. Από τον καιρό, μάλιστα, του Θουκυδίδη έχει την έννοια της –ανθρωπίνως εφικτής– απόλυτης γνώσης. Και αυτό, επειδή ο αρχαίος μας Ιστορικός έκανε σαφή τη διάκριση μεταξύ του παραχρῆμα (στιγμιαίου) και του ἐς αἰεὶ (παντοτινού). Διαχώρισε, με άλλα λόγια, τις αφηγήσεις που επινοούνται, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ψυχικές/συναισθηματικές ανάγκες του αναγνώστη/ακροατή, καθώς και οι υλικές του συγγραφέα/ποιητή από την αντικειμενική παρουσίαση των γεγονότων και των συμπερασμάτων που από αυτήν προκύπτουν:

Μέσω της αντικειμενικής έκθεσης των γεγονότων δεν επιδιώκεται η “ικανοποίηση” του κοινού, αλλά το γνῶθι σαυτὸν της ανθρωπότητας γενικώς και του κάθε ανθρώπου ιδιαιτέρως. Γι’ αυτό και ο Πλάτων κυριολεκτικώς εξοβέλισε από την ιδανική Πολιτεία του κάθε είδους “ποιητικά παραμύθια”.

Έχοντας κανείς αυτά υπόψη, ευχερώς αντιλαμβάνεται πόσο δίκιο είχε ο Καραμανλής, όταν προέτρεψε τους αρχαιολόγους να “πετάξουν στη θάλασσα” τον “ομφαλό της γης”. Ήξερε καλά τους Έλληνες: Θα άρχιζαν αμέσως διενέξεις σχετικώς με το “ποιο χωριό είναι πιο κοντά στον Ομφαλό”, αντιδικίες σχετικώς με την οικονομική ωφέλεια που έμελλε να πηγάσει από τις επισκέψεις “υψηλού επιπέδου τουριστών” στον χώρο παρουσίασης του Βράχου και, τέλος, διαμάχες για το ποιοι είναι “γνήσιοι, λιγότερο γνήσιοι” ή και “καθόλου γνήσιοι Έλληνες”…

Την αντίληψη του Θουκυδίδη διεύρυνε ο Πολύβιος. Ο εξ Αρκαδίας Αρχαίος μας εξήγησε ότι η αποστολή του ιστορικού έγκειται στη σύνδεση των γεγονότων και συγκεκριμένα στον εντοπισμό αιτίων και αιτιατών. Εάν δεν αναζητηθούν ο λόγος στον οποίο οφείλεται η εκδήλωση συγκεκριμένου γεγονότος, καθώς και οι συνέπειες που από αυτό προκύπτουν, η Ιστορία καταντά “παραμύθι άχρηστο” ή μάλλον επιβλαβές.

Προσωπικώς αμφιβάλλω κατά πόσον ο Καραμανλής είχε εντρυφήσει στο έργο του Θουκυδίδη και του Πολύβιου. Σταθερό χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του, όμως, παρέμενε ό,τι ο ίδιος αποκαλούσε “Κοινή Λογική”. Και τα συμπεράσματα αυτής της τελευταίας, σπανίως διαψεύδονται. Να λοιπόν γιατί είχε δίκιο ως προς τις ολέθριες συνέπειες που κατά κανόνα έχει η “παραμόρφωση” της Ελληνικής Ιστορίας. Και προτού ο λόγος να έρθει στα καθ’ ημάς, καλό είναι να δούμε τι έχει συμβεί σε χώρες άλλες από τη δική μας.

Πάλι με χρόνια με καιρούς…

Ο Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ υπήρξε δικτατορικής εμβέλειας πρωθυπουργός της Πορτογαλίας επί 36 έτη (1932-1968). Παρέμεινε σταθερώς προσκολλημένος στο παραδοσιακό παρελθόν της χώρας του και, δεδομένου ότι σκοπίμως κατέπνιγε οποιαδήποτε προσπάθεια υλικής ανάπτυξης, χαμηλοφώνως εξηγούσε ότι «η [χωρίς πνευματική βάση] οικονομική άνεση επιφέρει διαφθορά και πολιτική κατάρρευση». Δυστυχώς, πάρα πολλά γεγονότα αποδεικνύουν την ορθότητα αυτού του συλλογισμού, αλλά η εν προκειμένω φιλοσοφική εμβάθυνση παρέλκει.

Σημασία όμως έχει το ότι οι Πορτογάλοι έχουν θρύλο όμοιο με τον δικό μας τού “Μαρμαρωμένου Βασιλιά”. Πιστεύουν δηλαδή πως ο Σεβαστιανός, ηγεμόνας τους κατά τα έτη 1554-1578, που σκοτώθηκε, πολεμώντας κατά των Μουσουλμάνων στο Μαρόκο, παραμένει ζωντανός και κάποια μέρα θα εμφανιστεί “μέσα από την αχλύ” που συνήθως καλύπτει τις εκβολές του ποταμού Τάγου. Και τότε “θα ξαναστήσει τον θρόνο του” και θα δώσει στους Πορτογάλους “δόξα ακόμη μεγαλύτερη από την παλαιά τους”.

Εξυπακούεται ότι ο Σαλαζάρ δεν επιβεβαίωνε την αληθοφάνεια αυτής της προσδοκίας. Εμμέσως όμως ευνοούσε τη διάδοση του σχετικού θρύλου. Έτσι, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1970 υπήρχαν ομάδες ανθρώπων που σιωπηρά, σχεδόν με κατάνυξη στέκονταν στις κοντά στη Λισσαβώνα όχθες του Τάγου, “περιμένοντας τον Σεβαστιανό”. Το ζήτημα ήταν απλό: “Ό,τι δεν είχε μπορέσει να κάνει ο Σαλαζάρ, θα το πετύχαινε ο απέθαντος Σεβαστιανός!” Περιττό να τονιστεί η συγγένεια του πορτογαλικού θρύλου με τα δικά μας “πάλι με χρόνια, με καιρούς…” και τα συναφή.

Άλλωστε τα έχει πει πολύ πριν από εμάς, στα Απομνημονεύματά του, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος ήθελε, «ως ανδρείος που ήτον» να πολεμήσει, «μα τον αντέκοψαν οι Μινίστροι του και ο κλήρος, θαρευμένοι οι πρώτοι εις την ψευδοπολιτικήν τους και οι άλλοι εις ταις ψαλμωδίαις τους». Και μετά τον ήρωά μας του ’21 επήλθαν ο Παπαρρηγόπουλος και άλλοι που εμμέσως πλην σαφώς εξήγησαν το γιατί το στράτευμα της εθνικώς ελληνικής Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας νικήθηκε από τους εξισλαμισμένους Άραβες στη μάχη του Ιερομίακα (636) και τις αμέσως μετά: Ενόσω οι Μουσουλμάνοι προετοιμάζονταν για τη σύγκρουση, οι δικοί μας έκαναν λιτανείες! Κατά συνέπεια, ουδέν πρόβλημα ερευνητικώς προκύπτει όσον αφορά την κατά τον 7ο μ.Χ. αιώνα αστραπιαία μουσουλμανική επέκταση σε μέρη όπου ανθούσε ο Ελληνισμός…

Διαδρομές της ιστορίας…

Τι σημασία έχουν αυτά; Αυτήν: Ορθώς γιορτάζουμε την επέτειο της Επανάστασής μας του 1821. Όμως, πάλι υποκύπτουμε στον πειρασμό τής κατά τον Παπαρρηγόπουλο “αερολογίας”. Από τη μια πλευρά ακόμη υπάρχουν –έστω και βυθισμένοι πια σε “αιδήμονα σιγή”– ορισμένοι που αρνούνται οποιαδήποτε ουσιαστική σημασία στο ευτυχές τέλος του Αγώνα μας και την επιτολή της ανεξάρτητης Ελλάδας. Από την άλλη όμως “πολυπληθείς και κραυγαλέοι” εμφανίζονται τώρα εκείνοι που τείνουν να “θεοποιήσουν” όχι μόνο το γεγονός μα και τα αίτιά του.

Η χρήση της ελληνικής μας γλώσσας προσδίδει στον ανθρώπινο εγκέφαλο δυνάμεις θαυματουργές! Το -ν- π.χ. η παράθεση ή και παρεμβολή του οποίου ακόμη χαρακτηρίζει παραδοσιακές μορφές του γλωσσικού μας οργάνου, “διευρύνει το μυαλό των Ελλήνων” με αποτέλεσμα τη νίκη τους σε πολέμους ενάντια σε “παμμεγέθεις αυτοκρατορίες”. Βέβαια, το πρώτο που προχείρως μπορεί να αναρωτηθεί κανείς είναι το εξής: Ωραία! Όμως ελληνικά μιλούσαν οι ναυτικοί της Ύδρας και των Σπετσών, οι Ντρέδες του Μοριά και οι Σουλιώτες της Ηπείρου;

Τελοσπάντων… Και μετά αφεύκτως αναδύεται το άλλο, το σχετικό με το “πατρογονικό θάρρος των Ελλήνων” που τόλμησαν να “τα βάλουν με την πανίσχυρη Ιερά Συμμαχία” κ.τ.λ. Ποια Ιερά Συμμαχία; Ο Υψηλάντης κήρυξε την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία με εντολή του αυτοκράτορα της Ρωσίας Αλέξανδρου Α’ που αρμοδίως τού διαβιβάστηκε από τον Καποδίστρια. Και αυτό, επειδή ο Ρώσος μονάρχης, έχοντας νικήσει τον Ναπολέοντα και μπει θριαμβευτικώς στο Παρίσι, ήθελε να πάρει και την Κωνσταντινούπολη. Στη συνέχεια όμως, ο τσάρος αποκήρυξε συνολικώς το επαναστατικό εγχείρημα, επειδή η μυστική του αστυνομία τον πληροφόρησε ότι πίσω από τους Υψηλάντη και Καποδίστρια βρίσκονταν οι “Δεκεμβριστές”, πρόδρομοι των Μπολσεβίκων, που σχεδίαζαν τη μέσω ρωσοτουρκικού πολέμου ανατροπή του ρωσικού μοναρχικού καθεστώτος.

Συνακολούθως ο Αλέξανδρος Α’ διέγραψε τον Υψηλάντη από τις τάξεις των αξιωματικών του Ρωσικού Στρατού, δήμευσε την περιουσία της οικογένειάς του στη Ρωσία και –επιεικώς!– εξανάγκασε τον Καποδίστρια να απομονωθεί στην Ελβετία. Και τότε οι Βρετανοί βρήκαν ευκαιρία να προωθήσουν τον Κολοκοτρώνη. Ο αποστρατευμένος (discharged) μα όχι απόστρατος ταγματάρχης αγγλικού στρατιωτικού σώματος Κολοκοτρώνης δικάστηκε και καταδικάστηκε το 1834, λόγω αυτού του βρετανικού αξιώματος. Εφόσον παρέμενε αξιωματικός –αποστρατευμένος έστω– βρετανικής στρατιωτικής μονάδας, δεν είχε δικαίωμα να επιζητεί την επέμβαση του Ρώσου αυτοκράτρορα στα ελληνικά πράγματα!

Με την έλλειψη ήθους, τι κάνουμε;

Και συνελόντι εἰπεῖν: Το ότι ο Ελληνισμός, κατά τους Αρχαίους και Μεσαιωνικούς Χρόνους, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική εξέλιξη της ανθρωπότητας, παραμένει αναμφισβήτητο. Το ότι η γλώσσα μας συγκαταλέγεται στις βασικές της Ευρώπης είναι αυταπόδεικτο. Ακόμη και τώρα όμως δεν έχουμε ενδιαφερθεί να μάθουμε πώς αυτή προφερόταν κατά την εποχή π.χ. του Περικλή. Και όσο για τον πολιτισμό, βεβαίως εμείς “μάθαμε γράμματα” στους Ρωμαίους, αλλά από αυτούς πήραμε το ιδιαιτέρως δημοφιλές εθνικό μας όνομα: Ρωμαίοι-Ρωμιοί: “Τη Ρωμιοσύνη μη την κλαις” κ.τ.λ.

Και μέσα σε αυτόν τον “ορυμαγδό των μεγαλείων” παραβλέπουμε εκείνο που μας επισήμανε ο Πολύβιος: Το βασικό μας μειονέκτημα είναι η έλλειψη ήθους. Αρκεί, μάλιστα, να διαβάσει κανείς τα πρώτα κεφάλαια τού –κατά τον Τριανταφυλλίδη– πρώτου μνημείου της Νεοελληνικής μας Γλώσσας, δηλαδή του “Χρονικού του Μορέως”, για να πειστεί ότι η επισήμανση του Πολύβιου περιβάλλεται σημασία αυτόχρημα διαχρονική.

Με αυτό τι γίνεται; Τι κάνουμε;

 

---