Οι ελληνικές αυταπάτες το 1976 για την τουρκική επιθετικότητα

Αν ρίξουμε μια ματιά στην στατιστική “πρόοδο” που έχουν σημειώσει οι τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις στις παραβιάσεις στο Αιγαίο θα ανησυχήσουμε πολύ. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΓΕΕΘΑ (βλ. πίνακα), η τουρκική επιθετικότητα σε λιγότερο από έξι μήνες (2019) έχει διατρήσει τα ελληνικά σύνορα πολλαπλάσιες φορές απ’ ότι στο παρελθόν.

Ο Χουλουσί Ακάρ έχει δηλώσει μάλιστα ότι «έχουμε τη δύναμη για να διεξάγουμε στρατιωτική επιχείρηση στο Αφρίν και ταυτοχρόνως στο Αιγαίο». Την ίδια στιγμή η τουρκική οικονομία πάει από το κακό στο χειρότερο, παρά την προσωρινή σταθεροποίηση. Μήπως η κρίση που πλανάται πάνω από την Τουρκία επηρεάζει την επιθετικότητα του Ερντογάν; Αυτό πίστευε η Αθήνα τη δεκαετία του 1970 για την επιθετικότητα των τότε τουρκικών κυβερνήσεων!

Τη δεκαετία του 1970, οι διαδοχικές κυβερνήσεις Καραμανλή είχαν βάλει πλώρη για την ένταξη στην ΕΟΚ. Ενόψει λοιπόν εκείνης τη σωτήριας, όπως θεωρούσαν, πολιτικής πράξης, ανατέθηκαν στον Παναγή Παπαληγούρα τα σημαντικότερα χαρτοφυλάκια, το Συντονισμού και Προγραμματισμού και αυτό των Εξωτερικών (1974-1978). Πρόκειται για έναν πρωτοκλασάτο πολιτικό που ο Κωνσταντίνος Καραμανλής του εμπιστευόταν υπουργεία ήδη από τη δεκαετία του 1950.

Τον Σεπτέμβριο του 1976 λοιπόν, σε συνέντευξή του στον δημοσιογράφο των Times Mario Modiano, ο υπουργός ανέφερε: «καμία από τις ελληνοτουρκικές διαφορές δεν είναι οικονομική ή κοινωνική. Η Ελλάδα δεν έχει λόγο να ανταγωνίζεται την Τουρκία σε αυτούς τους τομείς καθότι το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι πολλαπλάσιο της Τουρκίας. Δεν θα προβάλλουμε ποτέ εμπόδια σε όποια μέτρα παρθούν από τα κράτη-μέλη της ΕΟΚ και ευνοούν την Τουρκία. Συνέφερε την Ελλάδα να βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο της Τουρκίας καθότι έτσι, ίσως αμβλυνόταν η τουρκική επιθετικότητα απέναντι στην Ελλάδα». Ο Έλληνας υπουργός επικαλέστηκε την οικονομία με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξηγήσει πως μπορεί να ακόμα και να επιλυθεί η ελληνοτουρκική διένεξη!

Η ελληνική πρόταση στο Κυπριακό 

Την ίδια περίοδο, ο ισχυρός άνδρας της ελληνικής διπλωματίας, Βύρων Θεοδωρόπουλος,  είχε πει σε έναν Ευρωπαίο αξιωματούχο για το Κυπριακό: «εάν οι Τούρκοι αποδείξουν ότι το πρόβλημα είναι οικονομικό και όχι εδαφικό, οι λύσεις είναι πάντοτε δυνατές». Οι Έλληνες ιθύνοντες σκαρφίστηκαν έναν “πρωτότυπο” τρόπο για να κάνουν την Τουρκία να αποσύρει τα στρατεύματά της από την κατεχόμενη Κύπρο.

Ζήτησαν λοιπόν από τους Ευρωπαίους να πείσουν τους Τούρκους πως θα βελτίωναν την οικονομική τους κατάσταση αν περιόριζαν τις στρατιωτικές τους δαπάνες και απέσυραν τα κοστοβόρα κατοχικά στρατεύματα από τη Μεγαλόνησο. Το πρόβλημα όμως με αυτή τη λογική ήταν όχι μόνο η απόστασή της από την πραγματικότητα, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια από τα γεγονότα, αλλά και πως «κανείς στην ΕΟΚ δεν αντιμετώπιζε το πρόβλημα υπό αυτό το πρίσμα» όπως είχε πει τότε σκωπτικά αξιωματούχος του γερμανικού υπουργείου Εξωτερικών.

Απεναντίας, οι Βρυξέλλες ομολογούσαν πως έσφαλαν(!) που δεν είχαν βοηθήσει οικονομικά την Τουρκία, όπως είχε πει ο τότε πρόεδρος της Κομισιόν François-Xavier Ortoli στον Παπαληγούρα. Με άλλα λόγια, οι διπλωμάτες του Κωνσταντίνου Καραμανλή, πήγανε για μαλλί και έφυγαν κουρεμένοι. Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι η ίδια η Τουρκία βρισκόταν σε τελείως διαφορετική λογική.

Τα τουρκικά οικονομικά

Όσο ο αφελής Παπαληγούρας και οι Ευρωπαίοι συνομιλητές του προσπαθούσαν να εντοπίσουν φόρμουλες να βοηθήσουν την τουρκική οικονομία, ώστε η γειτονική χώρα να γίνει λιγότερο επιθετική, η Τουρκία διαμόρφωνε μια άλλη πραγματικότητα. Η διασύνδεση της επιθετικότητας ενός κράτους και του χαμηλού κατά κεφαλήν εισοδήματος δεν είναι μια θεωρία δίχως καμία βάση. Ωστόσο, στην περίπτωση της Τουρκίας δεν λειτουργεί. Και θα δούμε τον λόγο. Αν παντρέψουμε τα νούμερα με τους ανθρώπους βλέπουμε ότι το βιοτικό επίπεδο των Τούρκων έχει εκτιναχθεί από την δεκαετία του 1970.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η χώρα του Ερντογάν έχει σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο στην αύξηση του κατα κεφαλήν ΑΕΠ ανάμεσα σε 195 χώρες. Ενώ τη δεκαετία του 1980, ο ένας στους δύο Τούρκους ήταν μακροχρόνια άνεργος, σήμερα το ποσοστό έπεσε στο 21% σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ. Σύμφωνα με έρευνα του Amikam Nachmani, την περίοδο 1965-1998 η Τουρκία κατατασσόταν ως η 7η ταχύτερα αναπτυσσόμενη οικονομία ανάμεσα σε 30 χώρες. Το ΑΕΠ της τετραπλασιάζεται και το κατά κεφαλήν εισόδημα τριπλασιάστηκε.

Λογικά, λοιπόν, θα έπρεπε –κατά την ελληνική λογική της δεκαετίας του 1970– να υπάρχει μια άμβλυνση της τουρκικής επιθετικότητας. Εντούτοις, τη δεκαετία του 1980 η Τουρκία δαπανούσε το 20,3% του ΑΕΠ σε στρατιωτικές δαπάνες, ενώ η Ελλάδα το 10,5%. Το 2014 κατρακύλησε στο 6,4% (η Ελλάδα στο 4,8%) σύμφωνα με στοιχεία του SIPRI.

Άλλαξε κάτι; Μάλλον όχι. Οι δύο χώρες, να θυμίσουμε, βρέθηκαν στα πρόθυρα πολέμου το 1987 και το 1996, ενώ και όλο το 2020 το θερμόμετρο στις διμερείς σχέσεις είναι στο κόκκινο. Στον πρώτο πίνακα φαίνεται ο μεγάλος αριθμός των τουρκικών παραβιάσεων παρά το γεγονός ότι το βιοτικό επίπεδο των Τούρκων βρισκόταν στα καλύτερά του. Το 2019, έτος εξαιρετικά δύσκολο για την τουρκική οικονομία, είναι και γεμάτο από ρεκόρ παραβιάσεων.

Όπως μου είχε πει παλαιότερα ο αντιστράτηγος Ιπποκράτης Δασκαλάκης «η τάση αποφυγής πολεμικών περιπετειών εμφανίζεται σε υψηλά βιοτικά επίπεδα των λαών και όταν πλέον τα διαθέσιμα μέσα καθιστούν αντιπαραγωγική την καταφυγή σε συγκρούσεις, ενώ τα εθνικά συμφέροντα εξυπηρετούνται καλύτερα με άλλες μεθόδους. Η Τουρκία βρίσκεται εγγύτερα στο επεκτατικό εκείνο σημείο όπου μια ακμάζουσα νέα αστική τάξη με πλεόνασμα νεανικού πληθυσμού είναι ευάλωτη σε τυχοδιωκτισμούς».

Οι σχετικοί δείκτες δεν επιβεβαιώνουν την αντίληψη του Παπαληγούρα. Αυτή η αντίληψη μάλιστα –λέει ο Δασκαλάκης– είναι «παραπλήσια με τη διαψευσθείσα αντίληψη της μείωσης των τριβών με την απομάκρυνση του στρατιωτικού κατεστημένου και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, καθώς η άνοδος του κατά κεφαλή εισοδήματος συνοδεύεται με αύξηση των επιθετικών εμπλοκών και αναθεωρητικών βλέψεων».

Η προϊούσα φασιστικοποίηση των Τούρκων

Διάφορες ρομαντικές απόπειρες να αναδείξουν τον ρόλο των πολιτών στην εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων έχουν πέσει στο κενό. Κατά καιρούς μεγάλο μέρος της τουρκικής κοινωνίας αντιστάθηκε στα αυταρχικά καθεστώτα (αναταραχές δεκαετίας 1970, Γκεζί 2013 κτλ.), αλλά δυστυχώς σημειώνεται μια διαχρονική κατίσχυση του κράτους έναντι της κοινωνίας των πολιτών.

Στο δημοψήφισμα του 2016, οι Τούρκοι έδωσαν έστω και μικρή πλειοψηφία στον Ερντογάν και τον κατέστησαν πανίσχυρο πρόεδρο. Τα λόγια του κοινωνιολόγου Cihan Tuğal ηχούν ανησυχητικά. Ομιλούν για «προϊούσα φασιστικοποίηση» της τουρκικής κοινωνίας τα τελευταία χρόνια (βλ. Έφη Κάννερ, Σύγχρονα Θέματα τ. 132-133).

Σε παλαιότερη δημοσκόπηση είχε καταγραφεί ότι πάνω από το 60% των Τούρκων ήθελαν την αγορά των S-400 από τη Ρωσία. «Οι Τούρκοι ξέρουν τι σημαίνει πραγματικά πόλεμος» έγραφε το 2018 ο δημοσιογράφος Barcin Yinananc “πρώτα το Ιράκ μετά η Συρία, η Τουρκία βρίσκεται σε εμπόλεμη ζώνη για περισσότερο από δύο δεκαετίες. Οι Έλληνες πρέπει να εκτιμήσουν ότι είναι ευλογία να είσαι σχετικά μακριά από την εμπόλεμη ζώνη».

Διαχρονικά, από την οικογένεια στο σχολείο και από τον στρατό στην πολιτική η αυταρχικότητα έχει αντέξει σε οποιαδήποτε μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Ακόμα και ο Τούρκος δημοσιογράφος Mehmet Ali Birand το παραδεχόταν. Ήδη, από τη δεκαετία του 1950 ένας Ισραηλινός διπλωμάτης ανέφερε σε έκθεσή του πως «υπεράνω όλων οι Τούρκοι σέβονται τη δύναμη και με όσο μεγαλύτερη ωμότητα εκφράζεται τόσο περισσότερο τους αρέσει, την εκτιμούν και την αντιλαμβάνονται».

Για την Ελλάδα όμως, το πρόβλημα ξεκινάει όταν αυτή η αυταρχικότητα περνάει στην εξωτερική πολιτική της γειτονικής χώρας, καταδεικνύοντας ότι έχει μια αυτοτελή και ανεπηρέαστη από οικονομικούς δείκτες λειτουργία. Ο γιος του μακαρίτη Παπαληγούρα και μετέπειτα υπουργός και εκείνος της ΝΔ Αναστάσιος Παπαληγούρας “υποψιαζόταν” ότι ο πατέρας του “θεωρούσε την οικονομία πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσει κανείς μόνο στους οικονομολόγους”. Θα προσθέταμε, αυτό που δεν καταλάβαινε ο πατέρας του, ο οποίος πόνταρε τόσο πολλά στην ένταξη στην ΕΟΚ: η καλή οικονομία μπορεί να γέμισε το τσουκάλι των Τούρκων, αλλά δεν θα έκλεινε την επεκτατική όρεξή τους.