Οι επαναστάσεις έχουν τη δική τους γκιλοτίνα

Η επέτειος των 100 ετών από την ίδρυση της Σοβιετικής Ένωσης και τα 78 χρόνια που πέρασαν από τα Δεκεμβριανά, μας υπενθυμίζουν ότι η Ιστορία και οι επαναστάσεις είναι μια περίπλοκη διαδικασία που προχωρούν, συνήθως, με αργούς ρυθμούς. Οι νεοεμφανιζόμενοι στο προσκήνιο παράγοντες, όπως έκρυθμες κοινωνικές καταστάσεις, οικολογικές καταστροφές, πανδημίες (για να θυμηθούμε τις ημέρες μας), οικονομικές αλλαγές, αβάσταχτη φορολογία, ακραία φτώχεια, εξωτερικές πιέσεις, μαζική μετανάστευση, νέα γνώση, ιδέες, ιδεολογίες, πρόσωπα, ανακαλύψεις, χρειάζονται συνήθως χρόνο για να αφομοιωθούν από τις μάζες.

Με την αφομοίωση, οι μάζες θα αντιδράσουν, θα ενεργήσουν και, στην ουσία, θα αυτοσχεδιάσουν, αναζητώντας μια νέα ισορροπία ή έναν καινούργιο στόχο. Οι επαναστάσεις θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως φάσεις επιτάχυνσης της ιστορίας που προκαλούνται από ακραίες καταστάσεις. Η ιστορία των επαναστάσεων καταδεικνύει –σε κάποιο βαθμό– την ανάγκη ωρίμανσης μέσα στον χρόνο ενός στόχου, μιας ιδέας, μιας πολιτικής ιδεολογίας, μιας κοινωνικής επιδίωξης. Ενίοτε δε ο στόχος διαμορφώνεται μέσα από την εξέλιξη των γεγονότων, επαναστατικών ή μη.

Αυτή η ενδιάμεση περίοδος, η περίοδος των αναζητήσεων, των εκκαθαρίσεων, της οργάνωσης των επαναστατικών στόχων σε πρόγραμμα συγκεκριμένων κοινωνικών επιδιώξεων, είναι χρονοβόρα και αιμοβόρα. Η διαχείριση αυτών των ενδιάμεσων περιόδων στις αφηγήσεις των ιστορικών έχει συχνά ιδεολογικό πρόσημο και εξυπηρετεί μακροϊστορικούς πολιτικούς σκοπούς. Στο ενδιάμεσο αυτό διάστημα, συνήθως, θεμελιώνεται, ή καταστρέφεται η ηθική υπόσταση μιας επανάστασης.

Ενδιάμεσες περίοδοι

Η Αμερικάνικη Επανάσταση (ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας 1775-83) για να ολοκληρωθεί ως δημοκρατία πέρασε από τον αιματηρό Εμφύλιο του 1861-65. Η Γαλλική Επανάσταση, ίσως η πιο ενδιαφέρουσα για τις φάσεις της λαϊκή επανάσταση, χρειάστηκε περίπου 80 χρόνια για να καταλήξει σε μια αστική δημοκρατία. Πέρασε από τον βοναπαρτισμό, την παλιννόστηση του παλαιού καθεστώτος, την Κομμούνα και άλλες φάσεις.

Στη Ρωσία προηγήθηκε το 1825 η επανάσταση των Δεκεμβριστών κατά της δουλοπαροικίας, ακολούθησε η δολοφονία του Τσάρου το 1881, η γενική απεργία του 1905 και η εξέγερση της Κροστάνδης. Δώδεκα χρόνια αργότερα, η Φεβρουαριανή Επανάσταση ρίχνει τον Τσάρο και θέτει τα θεμέλια μιας αστικής δημοκρατίας, η οποία όμως θα κατέρρεε οκτώ μήνες αργότερα, όταν ξέσπασε η Οκτωβριανή Επανάσταση των ένοπλων σοβιέτ.

Ο Αμερικανός μαρξιστής στοχαστής Τζέιμς Μπάρναμ, που δημοσίευσε το 1941 το περίφημο έργο του “The Managerial Revolution”, απέδειξε ότι τις επαναστάσεις τις κάνει μεν πάντα ο λαϊκός παράγοντας, αλλά την εξουσία την παίρνει η αμέσως κατώτερη τάξη από αυτή που πέφτει. Έτσι, τη Γαλλική Επανάσταση την έκανε ο λαός, αλλά την εξουσία πήραν οι αστοί. Στη Ρωσία, η εξουσία κατέληξε στους κομματικούς γραφειοκράτες. Στη Γερμανία, το 1918-19, την επανάσταση την έκαναν οι εργάτες με τμήματα του στρατού, αλλά την εξουσία τη μοιράστηκαν οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες και οι μεγαλοαστοί…

Θαυμαστές πλην αιμοβόρες διεργασίες

Οι επαναστάσεις, λογικά αναπόφευκτες, ενδεχομένως και κατανοητές εκ των υστέρων, είναι ιστορικές διεργασίες θαυμαστές, αλλά αιμοβόρες και τραγικές. Κλασική περίπτωση τραγικού επαναστάτη αυτή του Μαξιμιλιανού Ροβεσπιέρου. Ο Ροβεσπιέρος υπήρξε μετριοπαθής δημοκράτης και πρότυπο κοινοβουλευτικού άνδρα. Ωθήθηκε από τις ιστορικές συνθήκες στην ανάληψη ευθυνών (και ισχύος) για να σώσει την επανάσταση, με αποτέλεσμα να στήσει γκιλοτίνες για χιλιάδες εχθρούς και φίλους.

Η ιστορική αφήγηση όχι μόνο δεν τον αντιμετώπισε γενναιόδωρα, αλλά φόρτωσε σε αυτόν όλο το ανάθεμα της Τρομοκρατίας, καθαγιάζοντας τους άλλους επιφανείς επαναστάτες. Μόνο ο Ρώσος ιστορικός Άλμπερτ Μάνφρεντ αποκατέστησε τις συνθήκες, μέσα στις οποίες ο Ροβεσπιέρος πήρε τις αποφάσεις του. Αν ζούσε τότε, ίσως να το έκανε και ο Νικολό Μακιαβέλι. Σημειωτέον, ότι στις επαναστατικές καταστάσεις, οι εσωτερικές εκκαθαρίσεις δεν αφορούν μόνο συγκεκριμένες ιδεολογικοπολιτικές ομάδες. Τη “Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών” εκκαθαρίστηκε η ριζοσπαστική πτέρυγα του γερμανικού Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος.

Αναπόφευκτες ακρότητες

Η αναζήτηση κοινού στόχου, κοινής δράσης και πορείας στις επαναστατικές καταστάσεις αναδεικνύει –αργά ή γρήγορα– εσωτερικές αντιφάσεις και αντιπαλότητες. Οδηγεί συνήθως σε εμφύλιες συγκρούσεις, δολοφονίες και ένοπλες αντιπαραθέσεις. Οι τροτσκιστές φαίνεται ότι το είχαν καταλάβει. Γι’ αυτό δεν έδιναν μεγάλη σημασία στο πότε θα γίνει η επανάσταση, αλλά στο να έχει προετοιμαστεί κατάλληλα και εγκαίρως η επαναστατική ηγεσία.

Οι ακρότητες που συμβαίνουν στις επαναστάσεις ερμηνεύονται –κατόπιν εορτής– συνήθως υπεραπλουστευτικά κατά το δοκούν των αντιπάλων, νικητών ή χαμένων. Αυτοί φορτίζουν την αλήθεια των γεγονότων με απαξιωτικούς και ψευδοηθικούς χαρακτηρισμούς, αλλοιώνοντας τη νομοτέλεια της ιστορικής στιγμής. Λες και η βία δεν είναι η μαμή της Ιστορίας…

Έτσι, το ανάθεμα πέφτει στους εκάστοτε Ροβεσπιέρους, δηλαδή σε αυτούς που την κρίσιμη στιγμή παίρνουν επάνω τους το κρίμα των ακροτήτων. Η ιστοριογραφία, η ιστορική αφήγηση (σ.σ: γιατί όχι και η δημοσιογραφία στην τρέχουσα ιστορία) τους περνάει από την δική της γκιλοτίνα. Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε το αυτονόητο: άλλο ιστορικό γεγονός και άλλο ιστοριογραφία.

Διαφορετική μορφή ιστοριογραφίας

Στη “δημοκρατική” εποχή μας, επαναστάσεις μάλλον δεν γίνονται, τουλάχιστον όχι στους δρόμους. Εξεγέρσεις, ίσως, όπως βλέπουμε στο Ιράν. Οι επαναστάσεις, αν γίνονται, γίνονται στα γραφεία και στα εργαστήρια. Η βία μοιάζει να είναι χαμηλής έντασης και ελεγχόμενη, σχεδόν τοπική. Όμως, η γκιλοτίνα της ιστοριογραφίας δεν έχει σταματήσει να λειτουργεί, απλώς έχει λάβει άλλη μορφή.

Λειτουργεί μέσα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, μέσα από τον πολλαπλασιαστή των κοινωνικών δικτύων, με δολοφονίες χαρακτήρων, με τη διαστρέβλωση των γεγονότων, με αποσιωπήσεις, με τη διασπορά fakenews και σύγχυσης, με συστηματικό αποπροσανατολισμό των μαζών από τα πραγματικά προβλήματα και με τη χειραγώγηση της κοινής γνώμης. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις κεντρικές σκηνές της τρέχουσας –παγκόσμιας πλέον– ιστορίας μας: από την Ουάσιγκτον μέχρι τις Βρυξέλλες, από το Βερολίνο μέχρι τη Μόσχα, από το Πεκίνο μέχρι την Πιονγιάνγκ. Παντού.