Οι ευρωπαϊκές αξίες στην προκρούστεια κλίνη του μεταμοντερνισμού

του Ιωάννου Λάμπρου  – 

Στο επίκεντρο της συζήτησης για τις προοπτικές και τις προϋποθέσεις επιτυχίας του ευρωπαϊκού εγχειρήματος βρίσκονται οι ευρωπαϊκές αξίες. Φράση συχνά επαναλαμβανόμενη από κρατικούς και κοινοτικούς αξιωματούχους, δημοσιογράφους και ακαδημαϊκούς. Η συγκεκριμένη φράση χρησιμοποιείται με τρόπο παραπλανητικό ωσάν να είναι αποκλειστικό γέννημα του Διαφωτισμού, γενικά και αόριστα, χωρίς οι αρχές αυτές να έχουν χριστιανικά και εθνικά σημεία αναφοράς. Αφαιρείται, αυθαίρετα, από τις αρχές αυτές το χριστιανικό  και εθνικό τους περιεχόμενο και πλαίσιο.

Ο σεβασμός, όμως, και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν θεμελιώδες στοιχείο της χριστιανικής ανθρωπολογίας. Η απόλυτη έννοια της χριστιανικής αγάπης προχωρεί πιο πέρα από τις όποιες αρχές του Διαφωτισμού και τα όποια διδάγματα φιλελεύθερων στοχαστών. Λογική συνέπεια της χριστιανικής αγάπης είναι η αναγνώριση και προστασία των δικαιωμάτων και της ελευθερίας κάθε ανθρώπου.

Η διαστρέβλωση των παραπάνω από τη δικαιωματοκρατική μανία της εποχής μας και η προσπάθεια νομιμοποίησης κάθε καταχρηστικής αξίωσης στο όνομα της αγάπης δεν αλλοιώνει τη διαχρονική αξία του χριστιανικού Λόγου. Παράλληλα, με τη χριστιανική προέλευση των ευρωπαϊκών αξιών, οι αγώνες των ευρωπαϊκών εθνών συνεισέφεραν στην εδραίωση και στερέωση των αρχών αυτών στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Το ίδιο και οι αιματηροί πόλεμοι των ευρωπαϊκών εθνών μεταξύ τους, εναντίον ορισμένων πρακτικών της Καθολικής Εκκλησίας και, φυσικά, απέναντι σε Τούρκους και Άραβες. Πρόκειται για μακροχρόνιες ιστορικές διαδικασίες ποτισμένες με αίμα. Η θυσία των αμέτρητων εθνικών ηρώων έχει χαρίσει στα ευρωπαϊκά έθνη το προνόμιο όχι ιδανικής αλλά, συγκριτικά με άλλες περιοχές του πλανήτη, ζηλευτής πολιτικής ζωής. Τα εκατομμύρια των μη Ευρωπαίων που θέλουν να ζήσουν στην Ευρώπη το επιβεβαιώνουν.

Ελευθερία και εθνική αυτοδιάθεση

Γράφει ο Κορνήλιος Καστοριάδης: «δεν εφεύρε η Ευρώπη τον πόλεμο, το μίσος προς τους άλλους, τον ρατσισμό, την υποδούλωση, τις σφαγές εξόντωσης, την αναγκαστική πολιτιστική αφομοίωση: η καταγραμμένη ιστορία ξεχειλίζει απ’ αυτά. Η Ευρώπη τα εφάρμοσε και αυτή, μα ή ιδιαιτερότητά της είναι πώς όλα αυτά στην Ευρώπη αμφισβητήθηκαν και πολεμήθηκαν από μέσα». (Καιρός)

Η Ευρώπη δεν ταυτίζεται, όπως αφελώς υποστηρίζεται με ένα γενικό και αόριστο φιλελεύθερο δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης. Αν ήταν έτσι, τότε η μοναδική διαφορά μεταξύ Ευρώπης και Ασίας ή Αφρικής θα ήταν η λειτουργία ή μη δημοκρατικών θεσμών. Οι αρχές και αξίες που διέπουν τις ευρωπαϊκές κοινωνίες διαθέτουν εθνικό και θρησκευτικό περιεχόμενο.

Η ελληνική και λατινική Γραμματεία, η χριστιανική πίστη, οι εθνικές παραδόσεις και αγώνες των λαών της Ευρώπης και η ιστορία χιλιάδων ετών έχουν μπολιάσει τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η εκκοσμίκευση και η απομάκρυνση από τις κλασικές σπουδές τις τελευταίες δεκαετίες δεν αναιρούν τις παραπάνω παρατηρήσεις.

Οι αγώνες για ελευθερία και τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν προέκυψαν από στο κενό. Η ελευθερία υπήρξε συνώνυμο της εθνικής αυτοδιάθεσης και οι αγώνες για κοινωνικά δικαιώματα έλαβαν χώρα εντός των εθνικών κοινωνιών. Οι ευρωπαϊκές αρχές και αξίες έχουν καταγωγή, ταυτότητα και ιστορία και ποτίστηκαν με το αίμα εκατομμυρίων Ευρωπαίων. Όποιος θέλει να ζήσει στην Ευρώπη, ή να διαμορφώσει ένα πλαίσιο για την ειρηνική συμβίωση των ευρωπαϊκών εθνών, δεν θα πρέπει μόνο να αποδέχεται τις αρχές αυτές. Πρέπει και να αναγνωρίζει και να σέβεται το εθνικό και θρησκευτικό τους υπόβαθρο.

Οι σταθερές της θεσμικής συνεννόησης

Τα παραπάνω δεν υποτιμούν τις ιστορικές διαφορές, τα αποκλίνοντα συμφέροντα και τις αιματηρές συρράξεις, διαχρονικά, των ευρωπαϊκών εθνών. Ούτε καταβάλλεται προσπάθεια αυθαίρετης εξομοίωσης των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Είναι γνωστό πως χριστιανικά  βασίλεια συμμάχησαν με τους Οθωμανούς εναντίον άλλων χριστιανικών ευρωπαϊκών κρατών. Επιπλέον, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η αγριότητα δύο Παγκοσμίων Πολέμων επί –όχι μόνο αλλά κυρίως– ευρωπαϊκού εδάφους.

Αν, όμως, έχει γίνει κοινή συνείδηση το απευκταίο του πολέμου και στην περίπτωση των ισχυρότερων κρατών της ηπείρου, το αδύνατον ολοκληρωτικής επιβολής, τότε η όποια προσπάθεια θεσμικής συνεννόησης –όχι απαραίτητα υπό τη σημερινή μορφή της ΕΕ– μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών πρέπει να βασίζεται σε ορισμένες σταθερές.

• Πρώτον, στην εξισορρόπηση στρατηγικών συμφερόντων των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων (της Ρωσίας συμπεριλαμβανομένης).
• Δεύτερον, στη δημιουργία, στο μέτρο του εφικτού, όχι μόνο ενός συνεργατικού πλαισίου, αλλά ταυτότητας συμφερόντων με διάρκεια στο χρόνο.

Ποιος ο ρόλος του Ηνωμένου Βασιλείου; Τυχόν απόκτηση πυρηνικών όπλων εκ μέρους της Γερμανίας πρέπει να αποκλειστεί; Ποια η σχέση μεταξύ Βερολίνου-Μόσχας και πως αυτή επηρεάζει την απόπειρα ευρωπαϊκής ενοποίησης; Υπάρχει κοινή στάση απέναντι στη Ρωσία; Ποιος ο ρόλος και ο λόγος των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ σε ένα τέτοιο πλαίσιο; Ποιος ο βαθμός ανάπτυξης ευρωπαϊκής αμυντικής ικανότητας; Η τελευταία θα στηρίζεται σε πραγματική κοινότητα συμφερόντων; Εάν όχι και χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία σε επίπεδο σφυρηλάτησης κοινής αντίληψης, θα πρόκειται για ένα άλμα στο κενό, ή ακόμα και για όργανο εξυπηρέτησης μεμονωμένου κράτους/κρατών.

Σημαντικές αποκλίσεις

Σε ποιο βαθμό οι δυσχέρειες στο ενωσιακό εγχείρημα αλλάζουν τις προτεραιότητες των ευρωπαϊκών κρατών προς εξωευρωπαϊκές κατευθύνσεις και ενθαρρύνουν τις ευρωπαϊκές χώρες να έχουν διαφορετική προσέγγιση απέναντι σε παίκτες εκτός Ευρώπης (Κίνα, Ιράν, Τουρκία); Υπάρχουν κοινές θέσεις για τη νοτιοανατολική Ευρώπη και τα δυσλειτουργικά κράτη της περιοχής;

Δυσχερές το εγχείρημα επίτευξης ομόνοιας συμφερόντων σε δεκάδες διαφορετικά κράτη με διαφορετική ιστορικοκοινωνική εξέλιξη, διαφορετικά ιστορικά βιώματα και παραστάσεις και αποκλίνουσες  αντιλήψεις περί εθνικού συμφέροντος. Απαιτείται ενδελεχής εξέταση πολλών παραμέτρων η αγνόηση των οποίων στην καλύτερη περίπτωση θα καταστήσει το εγχείρημα ανέφικτο, ενώ, στη χειρότερη περίπτωση, θα υπονομεύσει καίρια τις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.

Παράλληλα, οι δομές οι οποίες θα συνεισφέρουν την κανονιστική δομή μιας τέτοιας προσπάθειας θα πρέπει να απορρίπτουν αφελείς σκέψεις οικονομικού ντετερμινισμού περί εξάλειψης στρατηγικών ανταγωνισμών μέσω της χρήσης κοινού νομίσματος. Δομές, οι οποίες δεν θα αποπειρώνται να ελέγξουν κάθε πτυχή των εθνικών κοινωνιών. Δομές, οι οποίες θα σέβονται την αυτονομία του κάθε έθνους-κράτους στα θεμελιώδη ζητήματα επιβίωσης και άμυνας. Δομές, οι οποίες θα σφυρηλατούν, παράλληλα, την απαραίτητη συνοχή και ταυτότητα συμφερόντων σε σειρά ζητημάτων όπου μπορεί να υπάρξει κοινό έδαφος (προσφυγική κρίση).

Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, τα κοινά πολιτιστικά σημεία αναφοράς των ευρωπαϊκών εθνών δύνανται να προσφέρουν το απαραίτητο ανθρωπολογικό και κοσμοθεωρητικό πλαίσιο μιας, σε ένα βαθμό τουλάχιστον, κοινής συναντίληψης περί της ενδεδειγμένης τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη.