Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι λιγνίτες της δυτικής Μακεδονίας

Είναι πολύ ευχάριστο γεγονός η έκδοση μιας μελέτης που εισφέρει πρωτογενείς πληροφορίες, καλύπτει θέματα που έως τώρα παρέμεναν υπό έρευνα και απαντά στα σχετικά ιστορικά ερωτήματα. Μία νέα μελέτη έχει μόλις εκδοθεί και βρίσκεται στα χέρια μας, βασισμένη στη βιογραφία ενός πολύ ενδιαφέροντος προσώπου, που έζησε έντονα όλες τις στιγμές της ιστορίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα και με την παρουσία του επηρέασε συμπεριφορές και διαδικασίες. Ο Γεώργιος Παυλίδης, από την ιωνική Φώκαια, αποτελεί τον κεντρικό ήρωα της μελέτης αυτής για τους λιγνίτες της δυτικής Μακεδονίας. 

Μίας μελέτης τοποθετημένης στον χώρο της βιογραφίας. Η εγγονή του επέλεξε αυτόν τον τρόπο, για να προσεγγίσει άγνωστες πλευρές της ιστορίας, τόσο της Εγγύς Ανατολής όσο και της στενά εθνικής αλλά και της τοπικής της Εορδαίας. Και επιπλέον, για να τιμήσει με τον τρόπο αυτόν τη μνήμη του παππού της και να αναδείξει τον ιστορικό του ρόλο στην ανακάλυψη και αξιοποίηση των λιγνιτών. Δηλαδή, τον ρόλο του στην απαρχή μίας διαδικασίας, που θα συνδεόταν με τη μεγαλύτερη παραγωγική λειτουργία, στην οικονομία της σύγχρονης Ελλάδας.

Η συγγραφέας τόλμησε να αναμετρηθεί με την πρόκληση, που έτσι κι αλλιώς θέτει η μορφή αυτή της συγγραφής. Ο Jacques le Goff, στο κλασικό του έργο Ιστορία και μνήμη, αναφέρει ότι «η ιστορική βιογραφία, είναι ένας από τους δυσκολότερους τρόπους, για να γράψεις Ιστορία». Η βιογραφία, ως μέθοδος, βασίζεται στην παρουσίαση της ιστορίας της ζωής ενός ατόμου, την ανάλυση της προσωπικότητάς του, στις εμπειρίες του και τις επιτελέσεις του, συγκροτώντας έτσι ένα χρήσιμο ιστοριογραφικό υλικό.

Η μορφή αυτή προσέγγισης της ιστορίας διεκδικεί σήμερα, με επιτυχία, τη συμμετοχή της στην ιστοριογραφία, ως ένας αξιόπιστος τομέας διερεύνησης του παρελθόντος, γιατί συνδέει τον ατομικό βίο με τη συλλογική συμπεριφορά και με τις κοινωνικές διεργασίες. Σήμερα, είναι αποδεκτό ότι οι μικρές προσωπικές ιστορίες συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση των συλλογικών συμπεριφορών και των κοινωνικών διεργασιών.

Παράλληλα, με τη μελέτη της Μιράντας Παυλίδου, τίθεται άλλο ένα ερώτημα, που απασχολεί τους σύγχρονους ιστορικούς. Το αν θα ήταν κατορθωτό, με τη μελέτη της ιστορίας ενός μικρού τόπου και μέσω επαγωγικής διαδικασίας, να συγκροτηθεί μία αξιόπιστη εισαγωγή στην ευρύτερη γενική ιστορία του έθνους ή του κράτους.

Το ζήτημα της τοπικότητας, άρα και της μερικότητας, η συγγραφέας το ξεπερνά μέσα από την ανάδειξη της ένταξης της δράσης του μελετώμενου προσώπου στην ευρύτερη ιστορία, τόσο της Εγγύς Ανατολής – εθνικές εκκαθαρίσεις από τους Νεότουρκους, πογκρόμ και σφαγή της Φώκαιας – όσο και με τις εξελίξεις κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο-Μακεδονικό Μέτωπο. Αλλά και η τοπική αναφορά της συγγραφέως στην Εορδαία γίνεται με τη σύνδεση των γεγονότων στο ευρύτερο πλαίσιο, τόσο στο ζήτημα της ανακάλυψης και αξιοποίησης του λιγνίτη όσο και στις πολιτικές λεπτομέρειες του Μεσοπολέμου και της Κατοχής.

Φωτίζοντας την ιστορία των λιγνιτών

Η Παυλίδου παραδίδει στον μελετητή και τον αναγνώστη μία άρτια μελέτη. Ανέλαβε το πολύ δύσκολο έργο να φωτίσει την αρκετά σκοτεινή σελίδα, τουλάχιστον της ιστορίας των λιγνιτών. Η συστηματική έρευνα και η ιστορική μεθοδολογία, που ακολούθησε, κατέληξαν σε ένα αποτέλεσμα, βασισμένο σε πλήρη τεκμηρίωση, το οποίο επιτρέπει στον αναγνώστη να διαμορφώσει ολοκληρωμένη εικόνα.

Σε όλα τα κεφάλαια, που σχετίζονται με δραστηριότητες και φάσεις της ζωής του Γεώργιου Παυλίδη, αξιοποιεί σπάνια έγγραφα, από το οικογενειακό αρχείο, αλλά και την υπάρχουσα βιβλιογραφία, την οποία συμπληρώνει με επιτόπια έρευνα, χρησιμοποιώντας τα μεθοδολογικά εργαλεία της προφορικής Ιστορίας. Οπότε, η σύνθεση όλων αυτών των πηγών σε ένα ολοκληρωμένο έργο επιβεβαιώνει ότι η γένεση ενός καλού βιβλίου αποτελεί ηθική πράξη.

Βεβαίως, στην περίπτωση αυτή, η ηθική πράξη δεν αφορά την τρέχουσα περί ηθικής αντίληψη αλλά σχετίζεται με την προσπάθεια να καταγραφούν και να ερμηνευτούν πλευρές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που, για πολύ συγκεκριμένους λόγους, έμειναν εκτός της εθνικής συλλογικής γνώσης.

Η καταστροφή της Φώκαιας

Σημαντικό μέρος, της βιογραφίας αυτής, καταλαμβάνει το πλαίσιο, στο οποίο βρέθηκε ο Γεώργιος Παυλίδης από παιδί. Και αυτό σχετιζόταν με το δράμα που βίωσαν όλες οι χριστιανικές ομάδες της Ανατολής, ως επίλογο της επώδυνης διαδικασίας αντικατάστασης της πολυεθνικής μουσουλμανικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με εθνικά κράτη. Η αντίστροφη μέτρηση για τους Έλληνες – όπως και για τις υπόλοιπες χριστιανικές ομάδες – είχε αρχίσει με το πραξικόπημα των Νεότουρκων.

Την περίοδο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, παρουσιάστηκε η ευκαιρία για την επίτευξη των προαποφασισμένων επιδιώξεών τους. Άρχισαν συστηματικές διώξεις κατά των Ελλήνων στην Ανατολική Θράκη, την Ιωνία και τον Πόντο, όπως και κατά των άλλων χριστιανικών ομάδων, Αρμενίων, Ασσυροχαλδαίων, Αραμαίων. Μία από τις πρώτες ομάδες, που υπέστησαν την πολιτική της εθνικής εκκαθάρισης, ήταν ο Ελληνισμός της Ιωνίας, με συμβολικό γεγονός την καταστροφή της Φώκαιας. Έτσι, ο νεαρός Γεώργιος Παυλίδης βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη, εν μέσω του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και των πολεμικών γεγονότων, που συνδέονταν με τις συγκρούσεις του Μακεδονικού Μετώπου.

Η ανακάλυψη του λιγνίτη

Στο τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Γεώργιος Παυλίδης βρίσκεται εκδικητής στρατιώτης στον Ελληνικό Στρατό, ελπίζοντας στην οριστική απελευθέρωση της πατρίδας του. Η Μικρασιατική Καταστροφή έβαλε τέλος στο όνειρο αυτό και η μοίρα του πλέον συνδέθηκε με τη μοίρα των προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν στη γη της Μακεδονίας. Το ανήσυχο πνεύμα του τον οδήγησε σε πρωτοποριακές ανακαλύψεις.

Η σημαντικότερη από αυτές ήταν ο λιγνίτης, που υπήρχε στο υπέδαφος της εορδαϊκής γης. Έτσι ξεκίνησε η περιπέτεια της ενεργειακής αξιοποίησής του. Ο Παυλίδης υπήρξε ο άνθρωπος, που πρώτος επιχείρησε την εξόρυξη και την εκμετάλλευσή του. Έχουν πολύ ενδιαφέρον οι λεπτομέρειες αυτής της πορείας, οι οποίες συμπληρώνουν την άγνωστη και άγραφη, έως αυτήν τη στιγμή, πρώτη σελίδα της ενεργειακής ιστορίας της Ελλάδας.

Σημαντική είναι και η μαρτυρία για τη δράση του Παυλίδη, τόσο κατά την περίοδο του ελληνοϊταλικού πολέμου, όταν εκείνος συνέβαλε στην ελληνική προσπάθεια με τη διάθεση των μηχανημάτων, που ήδη χρησιμοποιούσε στα ορυχεία, όσο και κατά την περίοδο της Κατοχής. Μετά τα ολοκαυτώματα του Μεσόβουνου και των Πύργων από τους Γερμανούς, ο ίδιος και η οικογένειά του έσωσαν τα 2.500 άτομα, που οι Ναζί και οι συνεργάτες τους είχαν περιορίσει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ύστερα από την καταστροφή των αντιστασιακών χωριών.

Από την ανάγνωση του έργου, γίνεται σαφές ότι, τα κίνητρα για τη συγγραφή της μελέτης αυτής είναι ο ψυχικός και πνευματικός σύνδεσμος με τη γενέθλια γη, η ανάμνηση του τρόπου ζωής και των αξιών της τοπικής κοινωνίας, και η πεποίθηση ότι υπάρχουν ακόμη άγραφες σελίδες της ιστορίας. Όμως, η συγγραφέας κρατά την απαραίτητη για τον ερευνητή απόσταση από το αντικείμενο της μελέτης της και σε καμιά στιγμή δεν χάνει τη σωστή αντίληψη του μέτρου. Μέσα από τα μεθοδολογικά εργαλεία και την εμπειρία του σήμερα, καταφέρνει να προσεγγίσει με επιτυχία το παρελθόν. Αποδεικνύεται έτσι, για άλλη μια φορά, ότι το παρόν και τα νέα προτάγματα, δίνουν νόημα στην Ιστορία και οδηγούν σε μία πληρέστερη προσέγγιση του παρελθόντος.