“Όλοι σε όλα και για όλα” – Η ιδιομορφία του ελληνικού διχασμού

Αυτή η ταινία μού ερχόταν κατά νουν, όταν, ενόσω υπηρετούσα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, έβλεπα συναδέλφους γνωστών προοδευτικών φρονημάτων να συνωστίζονται έξω από το γραφείο “αντιδραστικού” καθηγητή, για να του ευχηθούν επί τη ονομαστική του εορτή. Επιβλητική, βέβαια, προσωπικότητα ο εν λόγω πανεπιστημιακός, αλλά δεν έχανε ευκαιρία να διασαλπίζει πως θεωρούσε τον εαυτό του ως “πνευματικό πατέρα της Δεξιάς”. Οπότε, καθώς έβλεπα τη “λιτανεία” εκείνων που προσέρχονταν στην πόρτα του, επειδή ήταν του Αγίου.., σκεφτόμουν: “Μα πώς είναι δυνατόν αυτοί, αριστεροί άνθρωποι, να δίνουν ευχές σε κάποιον επειδή γιορτάζει ο φερώνυμός του Άγιος; Και πώς μπορεί αυτός, που έχει το όνομα του Αγίου, να δέχεται ευχές από αριστερούς;”

Οι μήνες περνάγανε και έμενα με την απορία. Κάποια στιγμή, σκέφτηκα να ρωτήσω φοιτητή, που σταθερώς παρακολουθούσε τις παραδόσεις μου και μού ήταν ιδιαιτέρως συμπαθής, αλλά κυκλοφορούσε με αυτοσχέδια “κονκάρδα” του ΠΑΣΟΚ. Του πρότεινα λοιπόν να έρθει σπίτι μου, προκειμένου να συζητήσουμε το θέμα, ώστε να μου λυθεί η απορία. Τού έκανα την πρόσκληση κάποια μέρα Νοεμβρίου… και η απάντηση μού ήρθε ωσάν κεραυνός : “Α, ειδικά αυτές τις μέρες δεν μπορώ!” “Γιατί;” τον ρώτησα. “Θα πάω στην Αθήνα, να πω Χρόνια Πολλά στον Αντρέα [Παπανδρέου]!”

Δεν έδωσα συνέχεια. Απλώς ειδικά την ημέρα του Αγίου Ανδρέα, προκειμένου να πειστώ πως δεν παραλογιζόμουν, πήρα τηλέφωνο άλλο παλληκάρι, Αντρέα και αυτόν αλλά Ιταλό, που από τα μαθητικά μου χρόνια τον ήξερα όχι ως κομμουνιστή, αλλά ως δεξιό. “Πολλές ευχές!” φώναξα, μόλις σήκωσε το ακουστικό. “Πώς σού ήρθε;” μού απάντησε αυτός απορημένος. “Μα σήμερα είναι του Αγίου Ανδρέα!” “Ε, και λοιπόν; Ούτε το ήξερα, ούτε θέλω να το μάθω. Με πέρασες για κληρικόφρονα; Χαίρομαι, που σε ακούω! Έχεις όμως κάτι άλλο να μου πεις;” Και εγώ… τι να πω… μουρμούρισα ένα ciao και τερμάτισα το τηλεφώνημα.

Οι εμφύλιοι στην γηραιά ήπειρο

Περάσανε τα χρόνια, μετακόμισα στην Αθήνα και κάποια στιγμή βρήκα ευκαιρία να ξανασχοληθώ με το θέμα του Εμφύλιου πόλεμου της Ισπανίας (1936-1939). Άγριος εθνικός διχασμός! Άλλη σημαία είχανε οι Rojos (= Κόκκινοι), άλλη οι Nacionales (=Εθνικιστές). Άλλο πολίτευμα ήθελαν οι μεν, άλλο οι δε. Και ως προς το θρήσκευμα… οι δυο παρατάξεις ήτανε αγρίως διχασμένες. Οι Εθνικιστές διακήρυσσαν την αμετακίνητη προσήλωσή τους στην Καθολική Εκκλησία, ενώ οι Κόκκινοι δεν δίσταζαν να σπάζουν μοναστηριακούς τάφους και να πετούν στον δρόμο τα λείψανα των Οσίων.

Πιο μετά, ήρθα σε επαφή με Γάλλους συναδέλφους. Και – οποία έκπληξη! –  ένας από αυτούς, καθώς πήγα να τον συγχαρώ για την 14η Ιουλίου, μου δήλωσε: “Μη με ανακατεύεις με δαύτα. Εγώ παραμένω πιστός στη Λευκή σημαία!”.

Η Λευκή σημαία! Η σημαία της γαλλικής μοναρχίας με τα τρία χρυσά κρίνα, ιστορικό “βάθρο” της οποίας αποτελεί η δράση και ο θάνατος της Ιωάννας της Λωρραίνης/Jeanne d’Arc. Και πράγματι… είχε δίκιο ο Γάλλος συνομιλητής μου. Το χάσμα που στο Γαλλικό Έθνος άνοιξαν τα γεγονότα των ετών 1789-1792 έκλεισε μόνο κατά το 1914, οπότε οι Γάλλοι συστρατεύθηκαν, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τη γερμανική επιβουλή. Τότε και μόνο τότε επιτεύχθηκε η Ιερή Ένωση (Union sacrée) του Γαλλικού Λαού, που όμως, όπως φαίνεται, παραμένει ατελής.

Και μετά οι Βρετανοί. Το τραύμα που προκλήθηκε λόγω τού κατά τον 17ο αιώνα αποκεφαλισμού του βασιλιά της Αγγλίας Καρόλου Α΄ και του αυταρχικού καθεστώτος που στη συνέχεια επέβαλε ο Κρόμβελ υπήρξε τόσο βαθύ, ώστε το αγγλικό Στέμμα επί αιώνες παρέμενε δύσπιστο προς τις χερσαίες Ένοπλες Δυνάμεις του. Ακόμη και κατά τα έτη 1914 και 1915, ενώ μαινόταν ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος, η στρατιωτική θητεία ήταν επιλεκτικώς εθελοντική στη Μεγάλη Βρετανία. Και κάτι που, στη χώρα μας, παραμένει άγνωστο: Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι Καθολικοί θεσμικώς παρέμεναν, στο Ηνωμένο Βασίλειο, “πολίτες δεύτερης κατηγορίας”…

Και τώρα οι Γερμανοί. Μεγάλο μέρος τους είναι Καθολικοί. Ο Μαρτίνος Λούθηρος όμως, κύριος εχθρός της Παποσύνης και πρωταγωνιστής της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης, ήταν Γερμανός. Πώς μπορούσαν να συμβιώσουν, μέσα σε ενιαίο εθνικό πλαίσιο, οι πιστοί και οι εχθροί του Πάπα της Ρώμης; Η λύση υπήρξε σκληρή μα ευφυής: cuius regio, eius religio! (= Κάθε περιοχή ασπάζεται το θρήσκευμα αυτού που την εξουσιάζει.) Και για να μη μπούμε σε λεπτομέρειες, ας αρκεστούμε στην επισήμανση του ότι η Βαυαρία, αυστηρώς καθολική, σταθερώς διακηρύσσει την “Ελευθερία της” (Freistaat Bayern) και – όπως τουλάχιστον φημολογείται –
επιμένει να διατηρεί δικό της “δίαυλο διπλωματικής συνεννόησης” με το Βατικανό.

O δικός μας διχασμός 1915-22

Έχοντας αυτά κατά νουν, ας έλθουμε στα καθ’ ημάς: Ο Εθνικός Διχασμός της περιόδου 1915-1922, του οποίου την επανεμφάνιση συστηματικώς επιχειρούμε να αποτρέψουμε… Ναι, καλά κάνουμε.. μα τι είδους διχασμός ήταν αυτός; Και οι δύο παρατάξεις, “Βενιζελικοί” και “Κωνσταντινικοί” είχαν την ίδια σημαία, το ίδιο θρήσκευμα, ήθελαν το ίδιο πολίτευμα (συνταγματική βασιλεία) και –
κυρίως! – απέβλεπαν στην επίτευξη του ίδιου σκοπού, δηλαδή στην πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας. Υπήρχε βέβαια μία σαφής κοινωνική διαφοροποίηση (μικρομεσαίοι εναντίον μεγαλοκεφαλαιούχων) καθώς και άλλες, βαθύτερες διαστάσεις, αλλά κανείς δεν έστεργε να τις λάβει υπόψη. Προς τι λοιπόν ο Διχασμός;

Μήπως είχε δίκιο ο Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος ο οποίος, σε απομνημονευτικού χαρακτήρα έργο του, χαρακτήρισε τις τελικές φάσεις του Εθνικού Διχασμού μας ως φαινόμενο “ψυχιατρικό”; Μήπως είχαν δίκιο οι Κολοκοτρώνης και Κωνσταντίνος Καραμανλής που χαρακτήρισαν μεγάλα κοινωνικοπολιτικά συμβάντα του βίου των Νεοελλήνων ως “καταστάσεις φρενοκομείου”; Μα τι γίνεται σε αυτόν τον τόπο; Πώς ήταν δυνατόν, κατά τα έτη 1944-1949, και οι δύο παρατάξεις να διακηρύσσουν τον προς την Εκκλησία και το ιστορικό παρελθόν της “Ελληνικής Φυλής” σεβασμό τους και να αλληλομάχονται κρατώντας την ίδια σημαία; Κομμουνιστές αντάρτες με σημαία που είχε τον σταυρό!

Χρόνια με βασάνιζε η απορία… και τελικά η λύση επέτειλε απροσδόκητα. Καθώς τυχαία παρακολουθούσα τηλεοπτική εκπομπή, άκουσα τον κ. Χριστόφορο Ζαραλίκο να δίνει περιγραφή ευφυέστατη του χαρακτηριστικού Νεοέλληνα: “Λίγο συντηρητικός, λίγο προοδευτικός, λίγο φασίστας, λίγο κομμουνιστής, ανυπερθέτως Χριστιανός (=Ελληνοορθόδοξος) και πάνω από όλα αρχαιολάτρης.”

Ερμηνείες και καυστικά σχόλια

Ακούγοντας αυτά, εκθύμως αναφώνησα: “Μπράβο! Το βρήκε!” Και αμέσως μετά αναλογίστηκα μία άλλη ιδιοφυἠ επισήμανση που οφείλεται στον αλησμόνητο Νίκο Τσιφόρο (1909-1970). Σε ένα από τα – παρά το γέλιο που προκαλούν – πολύ αξιόλογα, εκλαϊκευτικά τής Ιστορίας έργα του, βραχυλόγως εξέφρασε ό,τι ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος είχε τεκμηριώσει σε επιστημονική πραγματεία του: Οι Έλληνες έχουν την ικανότητα να απορροφούν και να αφομοιώνουν όποιον άλλο λαό “πέσει πάνω τους”. Την ικανότητα αυτήν, εκτός από τους Έλληνες, την έχουνε μόνο οι Άραβες.

Εκπληκτική παρατήρηση! Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος πρώτος είχε εξηγήσει ότι π.χ. οι Καππαδόκες, οι Ίσαυροι, οι Κίλικες δεν ήταν Έλληνες. Αφομοιώθηκαν όμως τόσο γρήγορα και αποτελεσματικά από το Έθνος μας, ώστε ακόμα και τα γλωσσικά τους ιδιώματα να έχουν σήμερα τελείως λησμονηθεί. Έτσι, άλλωστε, εξηγείται το πρόβλημα που επί αιώνες απασχολεί τους ειδικούς: Γιατί εκσυγχρονισμένες παραλλαγές των αρχαίων Λατινικών μιλούνται σήμερα σε διάφορες χώρες, ενώ τα Νέα Ελληνικά αποκλειστικώς στην Ελλάδα; Ευχερής η απάντηση: Διότι οι αρχαίοι Ρωμαίοι οιονεί εξέπεμπαν, ενώ οι Έλληνες “μαγνήτιζαν και τραβούσαν”. Και όμως… χάρη στην παρατήρηση του Τσιφόρου, είναι πια εφικτός ο εντοπισμός της εθνικής μας αδυναμίας.

Ας δούμε τους Άραβες: Πράγματι, αυτοί έχουν αφομοιώσει πολλούς από τους λαούς που συνάντησαν στο “διάβα των χρόνων”. Επιπλέον, όλοι τους έχουνε μία θρησκεία, μία γλώσσα, μία γραφή και εν πολλοίς το ίδιο ήθος. Αλλά τι περίεργο! Ενώ αποτελούν ένα έθνος, παραμένουν τόσο πολύ διασπασμένοι μεταξύ τους, ώστε δεν είναι πια σε θέση να αναλάβουν ούτε ένα μεγάλης κλίμακας πολιτικό/πολεμικό εγχείρημα. Ο Νάσερ μόνο προσπάθησε, πριν από χρόνια, να τους ενώσει (“Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία”), αλλά απέτυχε. Και να που τελικώς επαληθεύεται ο αφορισμός ενός αρχαίου σοφού: Οι άνθρωποι, τόσο ως άτομα όσο και ως σύνολα, δεν έχουμε προτερήματα και μειονεκτήματα. Έχουμε μόνο ιδιότητες, οι συνέπειες των οποίων άλλοτε είναι θετικές και άλλοτε αρνητικές.

Ακριβώς όπως ο Αραβικός Λαός κατά κανόνα εμφανίζεται τραγικώς διασπασμένος, έτσι και εμείς: Στην ικανότητά μας να αφομοιώνουμε τα ξένα στοιχεία με τα οποία ερχόμαστε σε επαφή, ελλοχεύει η ευκολία με την οποία μετατρέπουμε οποιοδήποτε ζήτημα σε αφετηρία διχασμού. Σχεδόν όλοι μας θέλουμε το ίδιο, αλλά διαφωνούμε σε λεπτομέρειες οι οποίες, στον βίο άλλων εθνών ούτε καν λαμβάνονται υπόψη. Και το εμφανές αποτέλεσμα το επισήμανε ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ευθύς μετά την κατά το 1935 κατάρρευση της Α΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, στην ίδρυση της οποίας είχε πρωταγωνιστήσει: “Τελικά, αυτό που μάς χαρακτηρίζει είναι η έλλειψη πολιτικού στυλ.”

“Όλοι σε όλα και για όλα”, ας προσθέσουμε κι εμείς – παραφράζοντας άλλη μια ρήση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Και –
όπως φαίνεται – σε αυτό το “όλοι σε όλα” πρέπει να αναζητηθεί η πραγματική αιτία της καταστροφικώς διαρκούς αναταραχής του εθνικού μας βίου. Όπως, πράγματι, μας δίδαξε ο Εμμανουήλ Ροΐδης: “Η αλήθεια δεν είναι πάντοτε ομοιαλήθης.” (Η αλήθεια κάποτε παρουσιάζεται με εμφάνιση άλλη από τη δική της).