Όταν ο Πατριάρχης αφόριζε την Επανάσταση

«Αφωρισμένοι υπάρχειεν και κατηραμένοι και ασυγχώρητοι, και μετά θάνατον άλυτοι, και τω αιωνίω υπόδικοι αναθέματι….. αν δεν αναλάβωσιν τον εντελή χαρακτήρα του ρεαγιαδικού αυτών επαγγέλματος».

(απόσπασμα από το αφοριστικό κείμενο)

Στη νεοελληνική ιστορία υπάρχουν γεγονότα που αποτελούν σημείο αντιμαχόμενο μεταξύ των ιστορικών. Οι αντιτιθέμενες ερμηνείες άλλοτε φωτίζουν περισσότερο το γεγονός και άλλοτε προκαλούν σύγχυση. Οι ιστορικές πηγές, αν και είναι αρκετές, πολλές φορές χρησιμοποιούνται ως μέσο για να δικαιωθούν κάποιες σκοπιμότητες και όχι να αποκαλυφθεί η αλήθεια. Εξάλλου πάντοτε η ιστορική αλήθεια παραμένει το μεγάλο ζητούμενο ενάντια στα εθνικά στερεότυπα ή και στις ιδεολογικές σκοπιμότητες. Τα στοιχεία αυτά τρέφουν και συντηρούν κάποιους εθνικούς μύθους που από τη φύση τους ως ένα σημείο λειτουργούν ως ενοποιητικός παράγοντας μεταξύ των πολιτών ενός κράτους ή έθνους αλλά από την άλλη δρουν ανασταλτικά στην αποκάλυψη της ιστορικής αλήθειας.

Στα γεγονότα, λοιπόν, που αποτελούν σημείο τριβής μεταξύ των μελετητών είναι και ο αφορισμός της Ελληνικής Eπανάστασης από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’. Το κείμενο του αφορισμού υπογράφηκε (23/3/1821) επάνω στην Αγία Τράπεζα από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ και άλλους 22 ιεράρχες. Μετά την υπογραφή διαβάστηκε ο αφορισμός στο εκκλησίασμα: «φρικώντων των ακροατών και των υπογραψάντων» (Μιχαήλ Οικονόμου), αφού πριν την υπογραφή είχαν εγκρίνει το κείμενο οι Τουρκοκρήτες.

Αντίγραφα του αφορισμού στάλθηκαν αμέσως προς όλες τις κατευθύνσεις με ειδικούς εξάρχους. Το κείμενο του αφορισμού πρωτοδημοσιεύτηκε στο ελληνικό περιοδικό «Λόγιος Ερμής» που τυπωνόταν στη Βιέννη της Αυστρίας.

Άλλοι στο κείμενο και στην πράξη του αφορισμού διαβλέπουν μια σκοπιμότητα για να σωθεί ο ελληνικός πληθυσμός από τις απειλές του σουλτάνου και άλλοι μια ιδεολογική απόρριψη της επανάστασης και κατ’ ακολουθίαν μια επαίσχυντη και προδοτική ή εθνοκτόνα πράξη. Στις αντιτιθέμενες κρίσεις για τον αφορισμό μπορεί να προστεθεί και η παραδοξολογία της γενικής αποδοχής της επανάστασης του 1821 ως της κορυφαίας πράξης ελευθερίας του νεότερου Ελληνισμού κι από την άλλη πλευρά η ανακήρυξη του Πατριάρχη ως εθνικού ήρωα (ανδριάντας…).

Το παρόν άρθρο δεν στοχεύει να τροφοδοτήσει τον ερμηνευτικό μανιχαϊσμό των ειδικών αλλά και πολλών άλλων που αρέσκονται να αναπαράγουν τους εθνικούς μύθους ή να αποδομούν με ευκολία και χωρίς επιχειρήματα (ιστορικές πηγές, κείμενα…) τα ιστορικά δεδομένα. Στόχος είναι η περιδιάβαση του κειμένου και η ανάδειξη εκείνων των στοιχείων που αποκαλύπτουν τα ενδότερα «δώματα» της πράξης του αφορισμού ως μιας ιδεολογικο-πολιτικής πράξης που επηρέασε καταλυτικά την επανάσταση του 1821 (αν και πολλοί διαφωνούν με αυτό).

Το ιδεολογικό υπόβαθρο

Το ιδεολογικό και πολιτικό υπόβαθρο του αφοριστικού κειμένου είναι σαφώς προσδιορισμένο και διάκειται εχθρικά σε κάθε πράξη – ατόμου, κράτους ή έθνους – που στοχεύει στην ανατροπή της κατεστημένης «τάξης» και στην απελευθέρωσή του (ατομική, κοινωνική, εθνική…..). Ιδιαίτερα είναι διαποτισμένο από μια εχθρότητα προς το πνεύμα και τις κατακτήσεις του διαφωτισμού. Όσοι (άτομα ή έθνη) διεκδικούν την ελευθερίαν τους χαρακτηρίζονται αχάριστοι και αποστάτες «πνεύμα κακοποιόν και αποστατικόν».

Ιδιαίτερα το αφοριστικό κείμενο στηλιτεύει τον Υψηλάντη και τον Σούτσο που τόλμησαν να κηρύξουν την επανάσταση στη Μολδαβία με χαρακτηρισμούς που καταδεικνύουν τον ιδεολογικό συντηρητισμό της εκκλησίας την εποχή εκείνη «απονενοημένοι και αλαζόνες και δοξομανείς, εκήρυξαν του γένους ελευθερίαν…». Σε άλλο σημείο οι δυο αγωνιστές της εθνικής ελευθερίας στιγματίζονται αρνητικά «συμπράκτορες φιλελεύθεροι, μάλλον δε μισελεύθεροι..».

Κατηγορούνται δε, ως υποκινητές πράξεων που αντίκεινται στη λογική, στο Θεό και στο συμφέρον των υπόδουλων (ο ραγιαδισμός εθεωρείτο ατομική αρετή….) «επιχείρησαν εις έργον μιαρόν, θεοστυγές και ασύνετον, θέλοντες να διαταράξωσιν την άνεσιν και ησυχίαν των ομογενών μας πιστών ραγιάδων της κραταιάς βασιλείας».

Η αντίθεση του αφορισμού σε κάθε εξέγερση είναι εμφανής και επικυρώνει τον ιδεολογικό συντηρητισμό της εκκλησίας που ως ένα σημείο λειτουργούσε εις βάρος των υπόδουλων «ότι το σατανικόν της δημεγερσίας φρόνημα επινοήσαντες…». Ο όρκος δε των φιλικών λύνεται με τον αφορισμό, αφού χαρακτηρίζεται ως απάτη «ο όρκος αυτός είναι όρκος απάτης, είναι αδιάκριτος και όμοιος με τον όρκον του Ηρώδου…».

Ο ιδεολογικός συντηρητισμός του αφορισμού πήγασε κι από ένα άλλο κείμενο, την «Πατρική Διδασκαλία» (1798) που θεωρείται ως το δοξαστικό του ραγιαδισμού. Κάποιες θέσεις του, ίσως να αποτέλεσαν και πηγή για το κείμενο του αφορισμού. «Ο πρώτος αποστάτης ο Διάβολος (….) εμεθοδεύη… μια άλλη πονηρίαν και απάτην… δηλαδή το νυν θρυλούμενον σύστημα ελευθερίας…. Αδελφοί, μην πλανηθήτε… μη δώσετε καμίαν ακρόασιν εις ταύτας τας νεοφανείς ελπίδας της ελευθερίας».

Η εναντίωση στο αρχαίο ελληνικό πνευμα διαφαίνεται και σε μια άλλη πατριαρχική εγκύκλιο που ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ απαγορεύει στους Έλληνες να βαπτίζουν τα παιδιά τους με αρχαία ελληνικά ονόματα «… είναι διόλου απροσφυής και ανάρμοστος…». Σε άλλο σημείο της εγκυκλίου καταδικάζονται οι θετικές επιστήμες και οι διαφωτιστές δάσκαλοι. Αυτοί χαρακτηρίζονται με επίθετα που δεν συνάδουν με το πνεύμα της Εκκλησίας «εις τας ομιλίας των βάρβαροι, εις τας γραφάς των σόλοικοι, εις τας θρησκείας ανίδεοι, εις τα ήθη παράφοροι και διεφθαρμένοι, εις τα πολιτεύματα επιβλαβείς, και άσημοι πατριώται, και ανάξιοι της προγονικής κλήσεως». Αυτή, λοιπόν, είναι η γνώμη του πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’ και της εκκλησίας για τους δασκάλους του γένους και συλλήβδην για τους επιστήμονες.

Και εάν ο αφορισμός ήταν προϊόν πιέσεων και απειλών του σουλτάνου, η Πατρική Διδασκαλία και η πατριαρχική εγκύκλιος ποιον σκοπό εξυπηρετούσαν; Διαχρονικά ερωτήματα και απορίες.

Θρησκεία και Ραγιαδισμός

Ένα σημείο του αφορισμού είναι κι αυτό που αναγνωρίζει την οθωμανικήν αυτοκρατορία ως σωτηρία των ραγιάδων, αφού είναι θεόσταλτη. Γι’ αυτό και είναι αναγκαία η υποταγή στο σουλτάνο «εναντίον της κοινώς ημών ευεργέτιδος και τροφού, κραταιάς και αηττήτον βασιλείας…» και αλλού ένα άλλο δοξαστικό για το σουλτάνο «όσα η αένναος της εφ’ ημάς τεταγμένης κραταίας βασιλείας…» ή «δια τα άπειρα ελέη όπου απολαμβάνομεν παρά της βασιλικής φιλανθρωπίας».

Την ιδεολογική κάλυψη στην υποταγή την δίνει και η θεωρία πως κάθε εξουσία πηγάζει από το Θεό «επειδή, ουκ έστι, φησί, βασιλεία και εξουσία ειμί υπό θεού τεταγμένη˙ όθεν και πας ο αντιταττόμενος αυτή τη θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένη κραταιά βασιλεία, τη του θεού διαταγή ανθέστηκε». Η θέση αυτή του αφορισμού πηγάζει από μια ανάλογη θέση του Αποστόλου Παύλου «Πάσα ψυχή εξουσίαις υπερεχούσαις υποτασσέσθω˙ ου γαρ έστιν εξουσία ει μη υπό Θεού˙ αι δε ούσαι εξουσίαι υπό του Θεού τεταγμένοι εισίν. Ώστε ο αντιτασσόμενος τη εξουσία τη του θεού διαταγή ανθέστηκεν˙ οι δε ανθεστηκότες εαυτοίς κρίμα λήψονται» (Προς Ρωμαίους 13-1, 2).

Παράγωγα των παραπάνω θέσεων είναι και η προτροπή του Πατριάρχη προς τους ιερωμένους για απόλυτη υποταγή στο σουλτάνο «και εξ όλης ψυχής και καρδίας σας να διαφυλάττετε την πίστιν και κάθε υποταγήν και ευπείθειαν εις αυτήν την θεόθεν εφ’ ημάς τεταγμένης κραταιάν και αήττητον βασιλείαν». Το αφοριστικό, δηλαδή, κείμενο συναρτά την πίστιν προς το θεό με την υποταγή στο σουλτάνο. Κάθε ανυπακοή θα τιμωρείται κι από το σουλτάνο κι από το θεό «καθότι η μετ’ ευχαριστίας και ειλικρινείας υποταγή χαρακτηρίζει και την προς θεόν αγάπην και πίστιν».

Ο αφορισμός δεν φείδεται και απειλών εναντίον των επαναστατών «αμέσως θέλει εξαφθεί η δικαία οργή του κράτους του καθ’ ημών, και ο θυμός της εκδικήσεως…. και θέλουν εκχυθή τόσων αθώων αίματα….». Στις απειλές υπάγονται και οι ιερωμένοι που δεν θα υπακούουν στις εντολές του Πατριάρχη «έχομεν υμάς αργούς πάσης ιεροπραξίας, και τη δυνάμει του παναγίου πνεύματος… εκπτώτους… και το πυρί γεννης ενόχους».

Το μένος δε του Πατριάρχη εναντίον των εξεγερμένων διαφαίνεται και στην προτροπή μίσους προς αυτούς «να τους μισήτε και να τους αποστρέφεσθε και διανοία και λόγω, καθότι και η εκκλησία και το γένος τους έχει μεμισημένους, και επισωρεύει κατ’ αυτών φρικαδεστάτας αράς ως μέλη σεσηπότα» .

Επιμύθιον

Ο αφορισμός δεν εμπεριείχε δόλο εναντίον των Ελλήνων, αλλά όπως συντάχτηκε αδικεί την εκκλησίαν. Οι πηγές αναφέρουν πως τελικά η εκκλησία απέσυρε αργότερα τον αφορισμό. Ο αφορισμός, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, πολύ λίγο επηρέασε την επανάσταση. Κι αυτό γιατί όλοι διείδαν σε αυτόν την πίεση – βία που άσκησε ο σουλτάνος στον Πατριάρχη. Για άλλους ο αφορισμός θεωρήθηκε ως ένας ελιγμός για τη σωτηρία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης.

Στο κείμενο του αφορισμού δεν αναφέρεται ούτε μια φορά το όνομα Έλληνες. Αντίθετα, πλεονάζουν οι όροι ομογενείς και ραγιάδες. Άραγε, είναι τυχαίο πως το κείμενο του αφορισμού απουσιάζει από τα βιβλία της ιστορίας, έστω και ως πηγής; Τελικά η ιστορική αλήθεια έχει ακόμη δρόμο…. Ωστόσο κάποια ιστορικά γεγονότα πεισματικά μας καλούν να τα γνωρίσουμε μακριά από σκοπιμότητες και ερμηνευτικά στερεότυπα…..

Ο Σουλτάνος στο τέλος θανάτωσε με οικτρό τρόπο τόσο τον Γρηγόριο Ε’ όσο και τον θρησκευτικό ηγέτη Χατζή Χαλίλ Εφέντη (Σεϊχουλισλάμης) που αρνήθηκε να εκδώσει φετφά (διαταγή) για τη σφαγή και εξόντωση των Ελλήνων, με το σκεπτικό ότι το κοράνι δεν επέτρεπε τη σφαγή αθώων.