Πατροκοσμάς ο Αιτωλός – «Καλύτερα να έχης σχολείον ελληνικόν…»

Από τις Διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, του οποίου στις 24 Αυγούστου τιμούμε τη μνήμη: «Καλύτερα να έχης εις την χώραν σου σχολείον ελληνικόν παρά να έχης βρύσες και ποταμούς, διότι η βρύσις ποτίζει το σώμα, το δε σχολείον ποτίζει την ψυχήν, το σχολείον ανοίγει τες εκκλησίες, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια. Αν ίσως και δεν ήτανε τα σχολεία, που θα ήθελα εγώ να μάθω να σας διδάξω; Δεν βλέπετε ότι αγρίωσε το Γένος μας από την αμάθειαν και εγίναμεν ως τα θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείον δια να εννοήσετε το Ευαγγέλιον. Το σχολείον ανοίγεις τες εκκλησίες, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια… Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είνε εις την ελληνικήν. Και αν δεν σπουδάσεις τα ελληνικά, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας».

Μετά την Αθωνιάδα Σχολή (στο Άγιο Όρος), όπου δάσκαλος του είναι ο Ευγένιος Βούλγαρης, που είχε αναλάβει και τη διεύθυνση της Σχολής, παραμένει στο Άγιον Όρος δύο χρόνια στην Ι. Μονή Φιλοθέου. Το 1760, εξέρχεται του Όρους ως ιερομόναχος και Γενικός ιεροκήρυκας της Ανατολής με εγκριτική άδεια του Οικουμενικού Πατριάρχη. Πραγματοποιεί τρεις περιοδείες – Α’:1760-1763, Β’: 1763-1773, Γ’:1775-1779. Από την Κρήτη, στις Κυκλάδες, στη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία, την Ήπειρο, τα Επτάνησα, τη Μακεδονία (ιδιαίτερα τη Δυτική Μακεδονία), τη Θεσσαλονίκη, τη Βόρειο Ήπειρο, την Αχρίδα, το Μοναστήρι. Μέσα σε 16 χρόνια ίδρυσε 200 ελληνικά σχολεία!

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους πρόωρους εκφραστές των ελληνικών εθνικών ιδεωδών και περιλαμβάνεται, επίσης, ως ξεχωριστή προσωπικότητα στη χορεία των Νεομαρτύρων. Παρόμοια άποψη, από αντιδιαμετρική θέση, εκφράζουν και οι εκπρόσωποι της αλβανικής εθνικιστικής διανόησης, οι οποίοι τον θεωρούν είτε πράκτορα του σουλτάνου, είτε σπορέα της ελληνικής εθνικής ιδεολογίας στο αλβανικό έδαφος. Το μένος των Αλβανών εθνικιστών εναντίον του Πατροκοσμά εκδηλώθηκε και στην επέτειο των 300 χρόνων από τη γέννησή του, το 2014 στον εορτασμό της μνήμης του στο χώρο όπου μαρτύρησε στο Κολικόντασι.

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και οι τελευταίες του ώρες

Παρακάτω ακολουθεί το μαρτύριο και ο απαγχονισμός του, όπως τον αφηγείται ο μαθητής του Ζήκος Μπιστρέκης. Στα μέρη του Μπερατιού (Βεράτι-Μπεράτ), τον Αύγουστο 1779, σημαντικοί μαθητές του Κοσμά του Αιτωλού έμμειναν λίγο πίσω, πραγματοποιώντας τοπικές αποστολές με οδηγίες του Αγίου στην περιοχή, ενώ εκείνος προχώρησε:

Ο Πάνος Κούλιας, γεροδεμένο παλληκάρι, λήσταρχος από τα μέρη της Βόνιτσας, που μετανόησε και έγινε πιστός του μαθητής. Ο Ζαφείρης Χριστοδουλίδης, ένας υπερδραστήριος εικοσιδυό χρονών, μαθητής του από το Γραμμένο Ιωαννίνων, με εμπειρία διδασκάλου από το σχολείο του Κοσμά Μπαλλάνου των Ιωαννίνων και του Κάστρου του Μπερατίου που είχε ιδρύσει ο ίδιος ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ο άνθρωπός που κρατούσε σημειώσεις (τα φυλαχτάρια) σε κάθε κήρυγμα του Πατροκοσμά. Και ο Ιάκωβος, ο υποτακτικός του από το Άγιο Όρος, που ανταμώθηκε με τον Γέροντά του (Άγιο Κοσμά) μετά από πολύν καιρό. Κι όταν ο Κοσμάς ο Αιτωλός βρισκόταν ήδη έξω από το Όρος στην πρώτη από τις τρεις μεγάλες περιοδείες του, οι τρεις αυτοί μαθητές του, δεν ήταν μαζί με τον Κοσμά, όταν έγινε το κακό.

Όμως, ο μαθητής του Ζήκος Μπιστρέκης ακολούθησε τον Κοσμά τον Αιτωλό στον Χότζα της περιοχής, όταν εκείνος στο χωριό Καλικόντασι προσκάλεσε για συνάντηση τον Πατροκοσμά. Αφηγείται, λοιπόν, από το μοναστήρι της Αρδονίτζας, όπου τον κλείσανε οι Τουρκαλβανοί την ημέρα του μαρτυρίου, λίγο πριν κρεμάσουν τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Λέει ο Ζήκος Μπιστρέκης, αφηγούμενος με την χαρακτηριστική γλώσσα της περιόδου:

«… Τέλος πάντων, επήγαμε (στο κονάκι του Χότζα) τέσσαρεις, εγώ με τον Διδάσκαλον και δύο παπάδες. Ήταν το κονάκι του Χότζα μία ώρα μακριά από την στράτα. Εμβαίνοντας μέσα στο κονάκι μας εδέχτηκαν. Είχε και άλλους ασεβείς εκεί έως δέκα πέντε. Ερωτά ο Χότζας αρβανίτικα άν έχη (ο Κοσμάς ο Αιτωλός) φιρμάνι. Αποκρίνεται ένας παπάς, κάνει τον δραγουμάνο και του λέγει ότι με φιρμάνι Βασιλικόν και με το θέλημα του Πατριάρχου (εγκριτική άδεια του Οικουμενικού Πατριάρχη Σωφρονίου του Β’).

»Εις ολίγον κράζει ο Χότζας έναν παπά και του λέγει: Έλαβα γράμμα από τον πασά (τον Κούρτ πασά, της περιοχής Βερατίου) για να τον στείλω εκεί, ότι κάτι θέλει να τον εξετάση. Οι χριστιανοί εκαρτερούσαν εις την εκκλησία να υπάγη ο Διδάσκαλος να τους διδάξη. Τότες ο Χότζας έβαλε ανθρώπους του και μας εφύλαγαν. Το βράδυ λέγει ο Χότζας θέλω να τον στείλω εις το Μπεράτι. Αποβραδίς απεφάσισεν να στείλη τον Διδάσκαλον εις το Μπεράτι και έκαμαν τ’ άλογα χαζήρι (έτοιμα). Εβιαζόταν να μας στείλουν. Λέγει ο Χότζας: Όχι, μόνον την αυγή. Ως να μην κάμουν καμμίαν επανάστασιν ο κόσμος και τον εμποδίσουν.

»Γυρίζοντας πίσω να πάρω το ράσο, με έπιασαν οι ασεβείς, με παίρνουν το ράσον και με τα σκοπιά (τα ξύλα) με δέρνουν, με δέρνουν και δεν με άφησαν να πηγαίνω (μαζί με τον Κοσμά τον Αιτωλό και την συνοδεία των τουρκαλβανών). Τον παίρνουν τον Διδάσκαλον και τον βάνουν εις το άλογον και ότε πηγαίνουν παρακάτω κηνυγούν τον δραγουμάνο με τα σπαθιά και εκείνους που ακολουθούσαν. Τα άλογά των τα διώχνουν και πηγαίνουν μοναχοί τους μίαν και μισήν στράταν εις το ποτάμι. Και εκεί εξεπέζευσάν τον από το άλογον. Και αυτός τους είπεν να τον αφήσουν να προσευχηθεί. Και τον άφησαν, και καθώς επροσευχόταν ευλόγησε σταυροειδώς.

»”Διήλθομεν δια πυρός και ύδατος και εξήγαγες ημάς εις αναψυχήν”, εψιθύρισε. Εκεί ήταν ένα δένδρο και εβγάζοντας το σχοινίον από το άλογον και καθώς εδέναμεν τον θρόνον με τον σταυρόν, έτσι τον έδεσαν από τον λαιμόν και το έπνιξαν. Του είπαν πρωτήτερα να του δέσουν τα χέρια και αυτός τα εσταύρωσεν μόνος του. Και έτσι επαρέδωσεν την αγίαν του ψυχήν εις χείρας του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού. 1779 Αυγούστου 24, ημέρα Σάββατον. Και ευθύς τον εγύμνωσαν από όλα τα τα φορέματα όπου είχεν έξω από ένα παλαιοβράκι, όπου δεν το έβγαλαν και τον έρριψαν στο ποτάμι (τον Άψω ποταμό)…»

Η σορός του απαγχονισμένου Αγίου Κοσμά βρέθηκε μετά από έρευνα στον Άψω ποταμό και ο πρώτος ενταφιασμός του έγινε στο νεκροταφείο, στο Κολικοντάσι.

Ιστορική-εθνική-τοπική αυτογνωσία

Στις 3 Μαρτίου 2019, παρουσιάζοντας στο διοικητήριο της Περιφερειακής Ενότητας Γρεβενών, τις προγραμματικές κατευθύνσεις της ανορθωτικής προσπάθειας για τα Γρεβενά, εν όψει των Δημοτικών Εκλογών του Μαΐου 2019, που δυστυχώς δεν ευοδώθηκε, ανέπτυξα μια πρόταση που θεωρώ ότι έχει ενδιαφέρον για κάθε Δήμο της χώρας και κάθε νέα δημοτική αρχή που αναλαμβάνει από 1ης Σεπτεμβρίου.

Η πρόταση αναφέρεται, εδώ στα Γρεβενά, αλλά μπορεί να αποτελέσει μοντέλο και να εφαρμοσθεί για κάθε χωρική ενότητα εντός των Δήμων: «Κάθε καλοκαίρι, κυκλικά, σε επιλεγμένες ενότητες χωριών (Μαστοροχώρια, Κοπατσιαροχώρια, Βλαχοχώρια κλπ) θα πραγματοποιούνται ιστορικά συνέδρια για την καταγραφή, παρουσίαση, ανάδειξη και συζήτηση της ιστορίας και των πτυχών της σε κάθε περιοχή, στα ανακαινισμένα, και μέχρι τώρα, σχεδόν εγκαταλειμμένα σχολεία των χωριών.

Ο Αιμιλιανός, οι Ζιακαίοι, ο Κοσμάς ο Αιτωλός, η Αντίσταση, θα αποτελέσουν άξονες γύρω από τους οποίους θα αναπτυχθούν μελέτες, έρευνες (αυτόνομες και συνδυαστικές), εκδηλώσεις (περιφερειακές και πανελλήνιες), δράσεις πολλαπλές. Ο Αιμιλιανός, αυτή η σπουδαία, ευγενής προσωπικότητα, συνενώνει στην ιερή, εθνική και μαρτυρική του διαδρομή σχεδόν τα σημαντικότερα τμήματα του σύγχρονου Ελληνισμού: τη Μικρά Ασία, τη Μακεδονία, την Ελλάδα, τον ξεριζωμό.

Μεγάλα πολιτισμικά και καλλιτεχνικά ρεύματα που γεννήθηκαν και ήκμασαν στον Τόπο θα αναδειχθούν, το υλικό τους θα συγκεντρωθεί, θα κωδικοποιηθεί, θα μελετηθεί, και τα ρεύματα θα επιδιωχθεί να ανανεωθούν και να συνεχισθούν. Οι Σαμαριναίοι Αγιογράφοι, η Δημοτική Ποίηση και το Τραγούδι, η Φωτογραφία και οι Φωτογράφοι, ο Βαλκανικός Κινηματογράφος και οι αδελφοί Μανάκια, η Έντεχνη Λαϊκή Μουσική, οι Μουσικοσυνθέτες και οι Μουσικοί είναι μερικοί από αυτά.

Η ιστορία του τόπου αποτελεί ένα κεφάλαιο μείζονος σημασίας για την αυτογνωσία μας, την ταυτότητά μας, την πορεία μας. Η ιστορία των Γρεβενών δεν έχει ακόμα γραφεί σε όλες -της τις πτυχές και σε όλη τους την ιστορική διαδρομή. Κεντρική μέριμνα του Δήμου σε συνεργασία με τη Λέσχη Ιστορίας, Γραμμάτων & Τεχνών θα είναι να υποστηριχθεί το έργο αυτό, να υποστηριχθούν οι ιστορικοί και οι ιστοριογράφοι, θα ανατεθούν στα πανεπιστήμια της χώρας, με πρώτο το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας (που πρέπει να εννοηθεί και ως πανεπιστήμιο των Γρεβενών) και σε ερευνητικά προγράμματα ειδικές ιστορικές έρευνες για περιόδους, γεγονότα και προσωπικότητες. Οι εκδόσεις της ιστορίας θα φέρουν τη σφραγίδα εγκυρότητας του Δήμου».

Με αφορμή την ημέρα τούτη, ημέρα μνήμης και τιμής για τον Άγιο Κοσμά, υπογραμμίζουμε ότι οι στόχοι αυτοί παραμένουν ζωτικοί και επίκαιροι.