Ποιος θυμάται το όραμα του Παπαρρηγόπουλου για τα πανεπιστήμια;

“Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις”, έλεγαν οι Αρχαίοι μας. Και προκειμένου να γίνει σαφές τι ακριβώς σημαίνει “πανεπιστήμιο” (πριν θυμηθούμε το όραμα του Παπαρρηγόπουλου) οφείλει κανείς να ανατρέξει στην ετυμολογία του όρου αυτού. Επιστήμη, κατά τους φιλοσόφους των πριν ακόμη από τον Μεσαίωνα χρόνων, ήταν η πλήρης, καθολική γνώση ενός αντικειμένου, σε αντίθεση με τη “γνωριμία” καταστάσεων και πραγμάτων η οποία προσκτάται βάσει εμπειρίας.

Να γιατί, όταν ο Σωκράτης επικαλούνταν τους επαΐοντας, αναφερόταν σε εκείνους που ήταν σε θέση, λόγω νοητικής καθώς και συναισθηματικής έλξης, να ξέρουν κάτι σε όσο βάθος είναι εφικτό σε ανθρώπους. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Ελληνικού Έθνους (τη συμβατικώς γνωστή ως Βυζαντινή), αυτά λησμονήθηκαν. Σκοπός της ανώτατης παιδείας κατέληξε να είναι η “παραγωγή” κρατικών λειτουργών, οι οποίοι αφενός είχαν πρόσβαση στη δαιδαλώδη Ρωμαϊκή Νομοθεσία και, αφετέρου, διέθεταν τη λεκτική ικανότητα την αναγκαία για την υπεράσπιση της ερμηνείας, την οποία ο εκάστοτε εξουσιαστής θα έδινε στους νόμους.

Έχοντας λοιπόν κατά νουν αυτά, γίνεται αντιληπτό ότι η αρχαιοελληνική έννοια της “επιστήμης” γνώρισε νέα ακμή την εποχή της Αναγέννησης, στην Ιταλία πρώτα και μετά στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το πρώτο πανεπιστήμιο ιδρύθηκε στην Bologna ήδη κατά το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα μ.Χ. Σύμφωνα με ό,τι σήμερα είναι γνωστό, η “σπίθα” που πυροδότησε την από τότε εξάπλωση των πανεπιστημίων δόθηκε από Έλληνες διανοούμενους που μετανάστευαν στη “Δύση” φέρνοντας συχνά μαζί τους γνώσεις που ακόμη δεν κατείχαν οι “Δυτικοί”.

Όπως και να είναι, η ονομασία που βαθμιαίως επικράτησε ως προς αυτά τα “Ανώτατα Εκπαιδευτήρια” ήταν η λατινική “universitas studiorum”, η οποία είχε κάτι σύνηθες στις κλασσικές γλώσσες, δύο σημασίες, συγκεκριμένα, η μία από τις οποίες “κρυβόταν” κάτω από την άλλη. Universitas studiorum, πράγματι, σημαίνει “Σύμπαν Γνώσεων” αλλά ο όρος υπονοεί και τον κόπο, την πνευματική πειθαρχία και καθαρότητα που συνιστούν προϋποθέσεις ως προς την κατάκτηση του “Σύμπαντος” αυτού. Ο όρος αυτός, πάντως, γρήγορα συντμήθηκε στη λέξη universitas, από την οποία προήλθαν οι τωρινοί τύποι université, university κ.τ.λ.

Ποιος ήταν ο σκοπός της φοίτησης;

Ποιος ήταν ο σκοπός της φοίτησης σε αυτά τα “Γνωστικά Σύμπαντα”; Η διαμόρφωση χαρακτήρων οι οποίοι, χάρη στην έκταση και το βάθος των γνώσεων που έμελλαν εκεί να αποκτήσουν, θα ήταν σε θέση επιτυχώς να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε ατομικό ή κοινωνικό πρόβλημα πάνω στο οποίο θα προσέκρουαν κατά τη διάρκεια του βίου τους. Με λίγα λόγια, να γίνουν homines universales, δηλαδή “συμπαντικοί άνθρωποι” που δεν θα ήξεραν, βέβαια, τα πάντα, μα ευχερώς θα μπορούσαν να εκμάθουν οτιδήποτε αναγκαίο – χάρη στην πνευματική τους εμβέλεια και τις ψυχικές τους ικανότητες.

Έτσι, ειδικώς στην Ισπανία, ο όρος universitas studiorum, χάρη στην ελληνική παιδεία στην οποία εντρυφούσαν οι Ισπανοί λόγιοι πολύ πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, αποδόθηκε με όρο ελληνικό, ελαφρώς απροσδόκητο μεν, αλλά οπωσδήποτε ακριβή: Εγκυκλοπαιδεία. Η λέξη είναι ευνόητη: εν κύκλω παιδεία, δηλαδή “παιδεία κυκλική” που εκτείνεται σε όλη την έκταση της Γνώσης, χάρη στην οποία ο άνθρωπος από “ον εμπειρικό” μεταβάλλεται σε “ον γνωστικό”, homo universalis.

Και όσον αφορά τα καθ’ημάς, το πρώτο πανεπιστήμιο της ανεξάρτητης Ελλάδας υπήρξε εκείνο των Αθηνών. Απορρίφθηκε, βέβαια, η ονομασία “Εγκυκλοπαιδεία”, που είχε, εξαιτίας των Γάλλων Διαφωτιστών, προσλάβει σημασία διαφορετική από την αρχική της. Επινοήθηκε λοιπόν η λέξη “Πανεπιστήμιο”, υποτυπώδης μετάφραση του λατινικού Universitas Studiorum – πιθανώς κατά μίμηση του βυζαντινού “Πανδιδακτηρίου”. Σε αυτό, το Αθήνησι Πανεπιστήμιον δίδαξε και ο Εθνικός μας Ιστορικός, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, που μάλιστα, τον Οκτώβριο του 1872, περιβλήθηκε και το αξίωμα του Πρυτάνεως.

Το ότι ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους ιστορικούς της Νεότερης και Σύγχρονης Ευρώπης δεν χρειάζεται τεκμηρίωση. Αρκεί, πράγματι, να διαβάσει κανείς με προσοχή λίγες μόνο σελίδες από το κορυφαίο έργο του, “Ιστορία του Ελληνικού Έθνους”. Μέσω του πολύτομου αυτού βιβλίου του ευχερώς γίνονται κατανοητές και οι ως προς την Πολιτεία και Κοινωνία ιδέες του.

Το όραμα του Παπαρρηγόπουλου

Ποιο ήταν όμως το όραμά του Παπαρρηγόπουλου, το σχετικό με το Πανεπιστήμιο Αθηνών, όταν ανέλαβε την πρυτανεία του; Οι προσωπικές μου απόψεις βασίζονταν κυρίως σε υποθέσεις, μέχρις ότου επιφανής συνεργάτης του SLpress, περιχαρής μου παρέδωσε φωτοαντίγραφο του λόγου που εκφώνησε κατά την επίσημη έναρξη της πρυτανικής του θητείας. Αξίζει λοιπόν να μελετήσουμε -υποτυπωδώς έστω!- τα όσα τότε είπε ο Εθνικός μας Ιστορικός, προκειμένου βάσει του παρελθόντος να κατανοήσουμε το παρόν μέσα στο οποίο επιχειρούμε να πλεύσουμε.

Κατά την εναρκτήρια της πρυτανείας του ομιλία, ο Παπαρρηγόπουλος αναφέρθηκε σχεδόν αποκλειστικά στα αγγλικά πανεπιστήμια της Οξφόρδης και του Καίμπριτζ που μόλις είχε επισκεφθεί. Και ορθώς έπραξε, διότι αυτά τα δύο ιδρύματα έδιναν στην κατά τον 19ο αιώνα αχανή βρετανική αυτοκρατορία στελέχη ιδιαιτέρως αποτελεσματικά ως προς τη διοίκηση πληθυσμών πολύ διαφορετικών μεταξύ τους. Πώς επιτυγχανόταν αυτό; Χάρη στην Κλασσική Παιδεία!

Μελετώντας, πράγματι, οι γόνοι της αγγλικής αριστοκρατίας καθώς και εκείνοι των κατώτερων κοινωνικών τάξεων που κρίνονταν άξιοι την Αρχαία Ελληνική και τη Λατινική Γραμματεία, αποκτούσαν τη νοητική και ψυχική ικανότητα να αντιμετωπίζουν, “διαχειρίζονται” κατά τον τωρινό μας νεολογισμό, οποιαδήποτε κατάσταση οπουδήποτε. Νομικά δεν διδάσκονταν παρά μόνο περιστασιακώς.

Και είναι εν προκειμένω χαρακτηριστικό ότι η νομική εκπαίδευση στη Μεγάλη Βρετανία γινόταν πρακτικώς, ωσάν εξάσκηση μέσα σε νομικά γραφεία, με αποτέλεσμα στα αγγλικά, μέχρι πριν από λίγο καιρό, αντί για τον όρο “δικηγόρος” (avocat, avvocato κ.λπ.) υπήρχε μόνο η λέξη barrister. Επίσης, η εξειδικευμένη μελέτη “Πρακτικών Επιστημών” ήταν ουσιαστικώς υποβαθμισμένη. Εξ ου και η εμμονή της Μάργκαρετ Θάτσερ να τονίζει μεν το ότι είχε “δίπλωμα από την Οξφόρδη” αποφεύγοντας όμως λίγο-πολύ να πει πως το εν λόγω πτυχίο της ήτανε τής Χημείας, με συνέπεια τελικώς να επιζητήσει εξάσκηση σε γραφείο νομικό.

Το σύνθημα, πάντως, που διείπε τη φοιτητική διαβίωση σε αυτά τα δύο κορυφαία πανεπιστήμια διατυπωνόταν με τη λατινική ρήση: “Aut disce aut discede. Tertia solutio caedo manet”. Και αυτό μετριοπαθώς αποδίδεται στα νέα ελληνικά ως: «Ή μάθε ή φεύγα. Τρίτη επιλογή απομένει ο ξυλοδαρμός». Caedo βέβαια δεν σημαίνει “ξυλοδαρμός” μα κάτι πολύ χειρότερο, που δεν χρειάζεται να γραφεί εδώ.

Οι αρχές του πανεπιστημιακού βίου

Όπως και να είναι, βάσει της εμπειρίας που απέκτησε από την εκεί επίσκεψή του ο Παπαρρηγόπουλος, θεώρησε ως αναγκαίες τις ακόλουθες αρχές του πανεπιστημιακού βίου:

• Οι λειτουργοί της διδασκαλίας (= καθηγητές) δεν πρέπει να είναι απλοί “αγωγοί της επιστήμης” αλλά και “πηγές που ζωοποιούν την επιστήμη”, βάσει έρευνας, συγγραφών και εκλαΐκευσης. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι, υπό την πρόφαση της διάχυσης των γνώσεων στο κοινωνικό σύνολο, έχουνε το δικαίωμα να μεταβάλλονται σε “μεγαλόσχημους κηφήνες”.
• Ορθό και λογικό είναι ο δεσμός των πανεπιστημίων με την πολιτική να είναι χαλαρός – και ει δυνατόν πολύ χαλαρός.
• Καθηγητές και φοιτητές πρέπει να έχουν συναίσθηση ότι αποτελούν κρίκους μιας “παραδοσιακής σοφίας”, την οποία οφείλουν να διαφυλάξουν και να εμπλουτίσουν σε όφελος της Πατρίδας τους.
• Οι φοιτητές καλλίτερα να διαβιούν μέσα στο πανεπιστήμιο. Εν πάση περιπτώσει όμως τη διαβίωσή τους πρέπει να διέπει επιτυχής συνδυασμός “ελευθερίας και επιτήρησης”.
• Οι υποτροφίες και γενικώς τα προνόμια που απονέμονται σε φοιτητές δεν πρέπει να είναι καρπός “πολιτικών υποδείξεων” μα επιβράβευση “επιμελείας, ευφυίας και χρηστού ήθους”.
• Συνακολούθως, η φοίτηση στα πανεπιστήμια έχει ως σκοπό όχι απλώς την απόκτηση γνώσεων αλλά -και κυρίως!- τη σωστή ανατροφή της νέας γενεάς.
• Κατά συνέπεια, η στοργή των καθηγητών και γενικώς των πανεπιστημιακών αρχών πρέπει να περιβάλλει μόνο εκείνους οι οποίοι, μέσω της επιτυχίας τους σε διαγωνισμούς, αποδεικνύονται ευφυείς, μελετηροί και επιμελείς.
• Κύρια γνωστικά πεδία είναι τα Γράμματα, οι Ηθικές Επιστήμες και τα Μαθηματικά. Όλα τα άλλα είναι κλάδοι τους ή και μόνο πρακτικές εφαρμογές τους.

Τι πέτυχε ο Παπαρρηγόπουλος επισήμως διακηρύσσοντας όλα αυτά; Ευχερής η απάντηση: Σχεδόν τίποτα! Και αυτό, κυρίως για λόγους πολιτικούς, δεδομένου ότι, όπως ευθαρσώς επισήμανε κορυφαίος διανοούμενος της Σύγχρονης Ελλάδας, «όλα στη χώρα μας περνάνε από την πολιτική».

Σήμερα όμως, οπότε η κατάσταση στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά μας Ιδρύματα γενικώς προβληματίζει, καλό είναι να θυμηθούμε τον λόγο του Εθνικού μας Ιστορικού. Και αυτό, διότι, εάν δεν σπεύσουμε, μερικώς έστω, να ενστερνισθούμε τις προτροπές του, το ήδη ζοφερό μας μέλλον θα γίνει ακόμα πιο ζοφερό…