Πόλεμος των πολιτισμών και διαθρησκειακός διάλογος

Οἱ τρομοκρατικές ἰσλαμιστικές ἐπιθέσεις ἔδωσαν νέα ὤθηση στίς ἐπαφές μεταξύ διανοουμένων τῶν διαφόρων θρησκειῶν, μέ σκοπό τόν διαθρησκειακό διάλογο. Τά τελευταῖα χρόνια ἔχουν πληθύνει τά σχετικά συνέδρια. Ἀντί γιά σύγκρουση τῶν πολιτισμῶν, γιά τήν ὁποία τόσο ἔντονα ἔχει μιλήσει ὁ Samuel Huntington, τό ζητούμενο σήμερα εἶναι ὁ διάλογος τῶν πολιτισμῶν, ἡ προσπάθεια γιά τήν ἁρμονική τους συνύπαρξη. Πρός τήν κατεύθυνση αὐτήν κινοῦνται καί μποροῦν νά συμβάλουν τά σοβαρά διαθρησκειακά συνέδρια καί οἱ παγκόσμιοι ὀργανισμοί, ὅπως ἡ “Διάσκεψη τῶν Θρησκειῶν γιά τήν Εἰρήνη”, στόν ὁποῖο μετέχουν ἐκπρόσωποι ὅλων τῶν θρησκειῶν ἀπό ὁλόκληρο τόν κόσμο.

Δέν τρέφουμε, βεβαίως, ψευδαισθήσεις ὅτι αὐτές οἱ προσπάθειες θά προσφέρουν σύντομα ἀποφασιστικές λύσεις. Οὔτε, ἀσφαλῶς, διαφαίνονται πολλά περιθώρια γιά διάλογο σέ θεολογικά ζητήματα (π.χ. συζήτηση γιά τά χριστιανικά δόγματα ἤ τίς πεποιθήσεις τῶν μουσουλμάνων σχετικά μέ τό Κοράνιο καί τόν Μωάμεθ). Ὑπάρχουν ὅμως πανανθρώπινα προβλήματα, ὅπως ἡ προστασία τοῦ φυσικοῦ περιβάλλοντος, ἡ εἰρήνη, ἡ συμφιλίωση μεταξύ τῶν ἐθνῶν, ἡ οἰκονομική ἀνάπτυξη, ἡ διεθνής δικαιοσύνη, τά ναρκωτικά, ἡ βιοηθική κ.λπ., πού μποροῦν νά γίνουν ἀντικείμενο κοινῶν ναζητήσεων.

Οἱ συναντήσεις αὐτές συμβάλλουν στήν ὑπέρβαση παρανοήσεων, στήν ἐνίσχυση μιᾶς νηφαλιότερης θρησκευτικῆς συνειδήσεως, ὥστε νά καταλάβουμε τίς ἀνησυχίες καί τά ἐπιχειρήματα τῶν ἄλλων. Ὁ διάλογος εἶναι προτιμότερος ἀπό τή σιωπή, μέσα στήν ὁποία καλλιεργεῖται ἡ καχυποψία καί συχνά τό μίσος. Ἐπιπλέον, οἱ συναντήσεις αὐτές, μέ τά κοινά ἀνακοινωθέντα καί μηνύματα, ἔχουν εὐρύτερη ἐμβέλεια σέ ἰδέες καταλλαγῆς καί συνεννοήσεως. Οἱ ἰδέες διαθέτουν τή δική τους μακροπρόθεσμη δυναμική καί ἐπίδραση.

Οἱ προκαθήμενοι τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, στο τελικό Μήνυμα τῆς Συνάξεως πού ἔγινε τόν Ὀκτώβριο τοῦ 2008 στήν Κωνσταντινούπολη, τόνισαν την ἀνάγκη να συνεχισθοῦν οἱ διαχριστιανικοί καθώς και οἱ διαθρησκειακοί διάλογοι, «ἰδιαιτέρως μετὰ τοῦ Ἰουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Ἰσλάμ, δοθέντος ὅτι ὁ διάλογος ἀποτελεῖ τὸν μόνον τρόπον ἐπιλύσεως τῶν μεταξὺ τῶν ἀνθρώπων διαφορῶν, ἰδιαιτέρως εἰς μίαν ἐποχὴν ὡς ἡ σημερινή, κατὰ τὴν ὁποίαν αἱ παντοῖαι διαιρέσεις, περιλαμβανομένων καὶ ἐκείνων ἐν ὀνόματι τες θρησκείας, ἀπειλοῦν τὴν εἰρήνην καὶ ἑνότητα τῶν ἀνθρώπων».

Ἐδῶ πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ὅτι διάλογος πού σέβεται τίς θρησκευτικές ἀρχές και ἀπόψεις τῶν ἄλλων δέν σημαίνει συγκρητισμό καί ἀποχρωματισμό τες πίστεώς μας. Ἀντίθετα, ἀπαιτεῖ οὐσιαστική γνώση τες πίστεώς μας μαζί μέ συνεχῆ βίωσή της. Κανείς ὑπεύθυνος Ὀρθόδοξος ἐκπρόσωπος, πού μετέχει στίς διαθρησκειακές συναντήσεις, δεν εἶναι διατεθειμένος να ἀρνηθεῖ τήν Ὀρθόδοξη ταυτότητά του ἤ νά κάνει συμβιβασμούς.

Μια πρόταση στα χαρτιά

Ἄλλωστε, ἡ οὐσιαστική συμβολή μας δεν εἶναι ὁ συμβιβασμός ἤ ἡ σιωπή, ἀλλά ἡ σοβαρή κριτική σκέψη, ἡ μαρτυρία τοῦ θησαυροῦ τῆς Ὀρθόδοξης παραδόσεως και θεολογίας πρός κάθε κατεύθυνση. Παράλληλα μέ τόν θεωρητικό διάλογο, στίς πολυθρησκευτικές κοινωνίες προσφέρονται σημαντικές εὐκαιρίες γιά ἕναν “διάλογο ζωῆς”. Ὁ τελευταῖος δέν ἀπαιτεῖ ἀποδοχή ἤ συμφωνία σέ θέματα θρησκευτικῶν πεποιθήσεων, ἀλλά ἐπικεντρώνεται στην κοινή ἀντιμετώπιση τῶν καθημερινῶν προβλημάτων.

Στήν Ἀλβανία, π.χ., ὅπου ζοῦμε ἀκριβῶς σέ μιά τέτοια πολυθρησκευτική κοινωνία, αὐτό ἔχουμε προσπαθήσει μέ ἐπιτυχία στά χρόνια δημοκρατικοῦ βίου. Ἐγκατάλειψη τοῦ διαθρησκειακοῦ διαλόγου ὁδηγεῖ στήν ἀνάπτυξη νέων ἐκφράσεων θρησκευτικοῦ φανατισμοῦ, πού τελικά καταλήγουν σέ ἕναν ἄλλο, φοβερό, “διάλογο”, ἀνάμεσα στις αἰφνιδιαστικές ἐνέργειες τῶν τρομοκρατῶν καί τούς πυραύλους τῶν ἰσχυρῶν.

Ἐνδιαφέρουσα ὑπῆρξε τό 2007 ἡ πρόταση 138 μουσουλμάνων διανοουμένων πρός το Βατικανό, τους Προκαθημένους τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, τούς Ἀγγλικανούς κ.λπ. γιά τήν ἀπό κοινοῦ μελέτη τῆς σημασίας τῆς ἔννοιας τῆς ἀγάπης στόν Χριστιανισμό καί στό Ἰσλάμ. Ἡ ὁποία ὅμως ἔχει μείνει χωρίς συγκεκριμένη συνέχεια.