Πολιτική και ηθική, απάτη κι αυταπάτη

Είναι ορατή δια γυμνού οφθαλμού η προσπάθεια “ηθικοποίησης” της πολιτικής αντιπαράθεσης στη χώρα μας. Όλο και πιο συχνά τα κόμματα χρησιμοποιούν στο καθημερινό τους λεξιλόγιο ρήσεις όπως “ηθικό πλεονέκτημα”, “ηθική υποχρέωση έναντι των πολιτών” κ.α. Στην πραγματικότητα, δεν είναι δυνατόν να θεμελιωθεί “ηθικό πλεονέκτημα” στην πολιτική.

Κάθε ηθική αντίληψη που δεν έχει ως αντίπαλό της τα προβλήματα ενός πραγματικού κράτους, ανακαλύπτει εν τέλει ότι όταν ο φορέας της κατακτήσει την εξουσία δεν μπορεί να κυβερνήσει με αυτόν τον τρόπο. Η προσπάθεια ιστορικής θεμελίωσης –είναι δύσκολο αυτό να τεκμηριωθεί– προσκρούει με ορμή στην ιστορική πραγματικότητα της διακυβέρνησης. Αρχή άνδρα δείκνυσι.

Το “ηθικό πλεονέκτημα”, αλλά και τα υπόλοιπα “ηθικά” συμπαρομαρτούντα στηρίζονται σε μια ηθική βεβαιότητα από διάφορες φιλοσοφίες της ιστορίας που τους επιτρέπουν να σχεδιάζουν το μέλλον, ένα πλήρως ηθικό μέλλον. Ο εγγενώς ουτοπικός, εσχατολογικός και ηθικολογικός χαρακτήρας της φιλοσοφίας της ιστορίας έχει αναλυθεί επαρκώς, έτσι ώστε να μην σταθούμε σε περισσότερες αναφορές εδώ. Το ίδιο και οι συνέπειες της εφαρμογής τέτοιων αντιλήψεων στην ιστορία.

Μια εντελώς ηθικοποιημένη πολιτική δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στον τρόμο και σε ένα ολοκληρωτικό κράτος, όπου η πραγματική κυριαρχία των ατόμων μένει κρυμμένη πίσω από το προσωπείο μιας δήθεν ανώνυμης διακυβέρνησης υπό τον μανδύα της ηθικής. Πρόκειται για μια ουτοπική διακυβέρνηση, μέσω του τρόμου και της ιδεολογίας. Αυτά είναι τα δύο κύρια χαρακτηριστικά που η Hanna Arendt είχε αποδώσει στον ολοκληρωτισμό.

Πολιτική στο όνομα της ηθικής

Είναι ένδειξη πολιτικής αδυναμίας, ή μιας εξαιρετικά δόλιας άσκησης της εξουσίας το να μιλάει κανείς στο όνομα της ηθικής. Συγχρόνως, σε όλο αυτό το σκηνικό ενυπάρχει η αιώνια απειλή της αυταπάτης. Η αληθινή αυταπάτη είναι ο μόνιμος κίνδυνος στην πολιτική και όσοι ειδικότερα μιλούν στο όνομα της ηθικής οφείλουν να εξετάσουν τα κίνητρά τους. Τελικά, κάθε απάτη περιέχει εγγενώς την αυταπάτη. Η απάτη αποτελεί το θεμέλιο της κάθε εξουσίας.

Τα ηθικά ζητήματα χρειάζεται να πολιτικοποιούνται και όχι να ηθικοποιείται η πολιτική. Αναλύοντας τις αφετηρίες και τις διαδρομές του πολιτικού πολιτισμού έχουμε πολιτική ηθική και όχι ηθική γενικώς και αορίστως. Κύριο γνώρισμα του πολιτικού πολιτισμού είναι η συγκρότηση σε πολιτικές ομάδες, ο προσδιορισμός συλλογικών σκοπών, εκ των οποίων σημαντικότεροι είναι η συλλογική επιβίωση, η θέσπιση των διανεμητικών λειτουργιών της ισχύος στο πλαίσιο της πολιτικής οργάνωσης.

Στα παραπάνω πρέπει να προστεθεί και η πολιτειακή νομιμοποίηση της εξουσίας και των κοινωνικών ιεραρχιών με ηθικά κριτήρια κοινωνικοπολιτικά σμιλευμένα. Η πολιτική νομιμοποίηση συναρτάται και με θεμελιώδεις κοσμοθεωρητικές παραδοχές, οι οποίες προσφέρουν σε μια κοινωνία μονιμότερο πνευματικό και στρατηγικό προσανατολισμό. Η πολιτική ηθική και η πολιτική νομιμοποίηση είναι οργανικά συνδεδεμένες έννοιες.

Ως εκ τούτου, στον πολιτικό στοχασμό είναι ένα πράγμα η πολιτικά προσδιορισμένη πολιτική ηθική κι άλλο η γνωσιολογικά-ιδεολογικά προσδιορισμένη “ηθική”. Η πρώτη συναρτάται με τα κοινωνικοοντολογικά γεγονότα, ενώ η δεύτερη είναι –σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό– πολιτική θεολογία. Ακόμη και η μεταφυσικά προσδιορισμένη ηθική των θρησκευτικών δογμάτων, όταν εμπλακεί στο Πολιτικό γεγονός, με τον ένα ή άλλο τρόπο και στην μια ή άλλη βαθμίδα, ολοκληρώνεται μέσα στην πολιτική δίνη που διαμορφώνει την πολιτική ηθική (Παναγιώτης Ήφαιστος).

Οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος

Κανένας αφηρημένος κανόνας, καμία καθολική προσταγή με συγκεκριμένο περιεχόμενο δεν μπορεί να μας απαλλάξει από το βάρος και από την ευθύνη της δράσης μας. Η δράση τοποθετείται πάντοτε αναγκαστικά στο επιμέρους και όχι στο καθολικό, συνεπώς απαιτείται η άσκηση της φρόνησης. Η φρόνηση είναι η δυνατότητα κρίσης εκεί όπου δεν υπάρχουν μηχανικοί, αντικειμενικοί κανόνες που επιτρέπουν την κρίση.

Όσον αφορά στην ισχύ, αυτή θεσπίζεται κοινωνικοπολιτικά, επειδή νομιμοποιείται από μια κοινωνικά προσδιορισμένη πολιτική ηθική και ένα συνδεδεμένο με αυτή “σύστημα” διανεμητικής δικαιοσύνης. Η πολιτική ηθική, όπως συγκροτείται και όπως αλλάζει στο εσωτερικό μιας πολιτικά κυρίαρχης Πολιτείας, έχει ως  αποστολή τη ρύθμιση των διανεμητικών λειτουργιών της ισχύος, των πολιτικοοικονομικών δραστηριοτήτων και των κοινωνικοπολιτικών ιεραρχιών (Παναγιώτης Ήφαιστος).

Εξ αντικειμένου, λοιπόν, για να υπάρχει πολιτική ηθική απαιτείται να διαθέτει κοινωνική αναφορά και ένα κοινωνικοπολιτικό σύστημα, εντός του οποίου διαρκώς ορίζονται οι συλλογικές ηθικές επιταγές με τρόπο που νομιμοποιούν ακατάπαυστα την πολιτειακή διανεμητική δικαιοσύνη και τις κανονιστικές δομές και ιεραρχίες του κοινού βίου. Λογικά και εξ αντικειμένου, λοιπόν, η πολιτική ηθική και τα συμπαρομαρτούντα θεσμικά ζητήματα, ή άλλες πτυχές της πολιτικής ζωής, ανάγονται σε κάποιο κοινωνικό ον. Πολιτική και ον είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, του πολιτικά πολιτισμένου βίου.