Πώς οι Οθωμανοί έχασαν την κυριαρχία στη Μεσόγειο

Πριν την Ναυμαχία της Σαλαμίνας, όσο η Αθήνα καιγόταν από τους Πέρσες, ο Αδείμαντος των Κορινθίων απευθύνεται στον Σπαρτιάτη ναύαρχο Ευρυβιάδη λέγοντας περιπαικτικά: «Μην ακούς τον Θεμιστοκλή, αυτός είναι ένας άνθρωπος που δεν έχει πια πατρίδα»! Ο Θεμιστοκλής τότε του απαντά αγέρωχος: «Αδείμαντε, οι Αθηναίοι έχουν την πατρίδα τους σε 180 τριήρεις και με αυτές μπορούν να κατακτήσουν πολλές άλλες πατρίδες»!

Μέχρι το 1453 έχει ξεκινήσει μια μαζική μετανάστευση Ελλήνων προς την Δύση. Λόγιοι, επιστήμονες και μηχανικοί στελεχώνουν τα κράτη της Ευρώπης κι αποτελούν καταλύτες της περιόδου της Αναγέννησης. Από το 1453, ξεκινά από τον σουλτάνο ένα κύμα μισθωμένης πειρατείας με βάση τα νησιά του Αιγαίου και τα παράλια της βόρειας Αφρικής, μέχρι την Αλγερία. Σκοπός είναι η αργή οικονομική φθορά της Ευρώπης κατά την προετοιμασία των Οθωμανών να της επιτεθούν και να την κατακτήσουν.

Καθώς, πλέον, η πρόσβαση των ευρωπαίων στον “Δρόμο του Μεταξιού” είναι δύσκολη, επιστρέφει στα δυτικά βασίλεια μια όχι και τόσο νέα ιδέα: Η προσέγγιση της Κίνας από την Δύση. Οι πρώτοι που αναλαμβάνουν το ρίσκο της επιχείρησης είναι οι Ισπανοί κι ο Χριστόφορος Κολόμβος με ένα καράκα και δύο καραβέλες, αλλά αντί για την ακτή της Κίνας, ανακαλύπτει μια νέα ήπειρο το 1492.

Νέα πλοία για τις νέες θάλασσες

Ο 16ος αιώνας σηματοδοτεί τεράστιες αλλαγές, σε όλα τα επίπεδα και πιο πολύ στην ναυτική τεχνολογία. Η καράκα είναι ένα τρικάταρτο ευέλικτο σκάφος, με εξαιρετική πλεύση στις ανοικτές θάλασσες. Με την ανακάλυψη της Αμερικής, οι ευρωπαίοι στρέφουν το ενδιαφέρον τους εκεί, με αποτέλεσμα η Μεσόγειος Θάλασσα να χάσει προσωρινά την πρωτεύουσα σημασία της και η ναυτική γεωγραφία να αλλάξει ριζικά. Τα νέας τεχνολογίας πλοία έχουν ξεκλειδώσει την πρόσβασή τους σε έναν νέο αχανή υδάτινο κόσμο, που τους δίνει την ευκαιρία όχι απλά να υποβαθμίσουν, αλλά και να αντικαταστήσουν την σημασία της Μεσογείου, που το ανατολικό κομμάτι της ελέγχεται από μια αναξιόπιστη αυτοκρατορία, η οποία συνιστά περισσότερο “αναγκαίο κακό”.

Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, Ισπανοί, Πορτογάλοι, Ολλανδοί, Γάλλοι και Άγγλοι πολεμούν για την σταθεροποίηση των αποικιών τους, των ροών χρυσού (για κοπή νομισμάτων) κι άλλων εμπορευμάτων. Σταδιακά, δημιουργείται ένα δίκτυο που χρηματοδοτεί την Ευρώπη από την Αμερική και την αναζωογονεί. Ανατολικό της όριο είναι τα τείχη της Βιέννης.

Οι ανοιχτοί ορίζοντες του Ατλαντικού

Πλέον, ο Ατλαντικός Ωκεανός συνιστά μια τεράστια ανοικτή θάλασσα μέσω της οποίας οι ευρωπαίοι έχουν πρόσβαση στις ανατολικές ακτές της Αμερικής και τις δυτικές της Αφρικής. Την ίδια περίοδο οι Οθωμανοί είναι “κλειδωμένοι” στην Μεσόγειο, απομονωμένοι απ’ όλες τις σημαντικές εξελίξεις. Εξελίξεις στις οποίες ο ελληνισμός της διασποράς συμμετέχει δίχως διακοπή, από διάφορες θέσεις. Αυτό τους οδηγεί να εγκαταλείψουν βαθμιαία την στήριξη της πειρατείας μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα. Μεσολαβούν η αποτυχημένη πολιορκία της Βιέννης το 1529 και η κατατρόπωση των χριστιανικών στόλων από τον Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1538, στην Ναυμαχία της Πρεβέζης.

Παράλληλα, στα νώτα των Οθωμανών αναδύεται ένας νέος μεγάλος παίκτης. Ο Ιβάν Δ’ ο Τρομερός που αναβαθμίζει την Μοσχοβία στο Βασίλειο της Ρωσίας το 1547, η οποία έκτοτε θα συνιστά μόνιμη απειλή. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία φθάνει στο μέγιστο μέγεθός της το 1556, με τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή. Από τότε, θα μοιάζει με αργοκίνητο αραμπά που της λείπει εκείνη η κοινωνική δομή που θα την βοηθήσει να παράγει ενδογενώς καινοτομίες. Έτσι, μένει πίσω, βασίζεται υπερβολικά σε ξένους συμβούλους και εισαγόμενες καινοτομίες. Αργά και σταθερά αποσυντίθεται μέχρι το 1919.

Η ανάδυση μίας νέας δύναμης

Όμως, είναι το έτος 1588 που θα καταστεί το ορόσημο της δομικής αλλαγής της ναυπηγικής καινοτομίας και σηματοδοτεί την είσοδο του πολεμικού ναυτικού σε μια νέα εποχή. Η «Ανίκητη Αρμάδα» της Ισπανίας εισβάλλει στην Αγγλία. Παρόλη την αριθμητική υπεροχή τους, οι Ισπανοί χρησιμοποιούν μεγάλα δυσκίνητα σκάφη με λίγα και μεγάλα πανιά, υψηλού κέντρου βάρους και στατικά κανόνια που μπορούν να πυροδοτήσουν μόνον μια βολή. Η τακτική μάχης τους συνίσταται στο να πλησιάζουν το σκάφος μετά την πρώτη βολή και να κάνουν ρεσάλτο με άγκιστρα και πεζοναύτες.

Ο Άγγλοι όμως έχουν αλλάξει το παιχνίδι των ναυμαχιών από τα θεμέλια. Έχουν εξελίξει την καράκα, ναυπηγώντας νέα ταχύτατα κι ευέλικτα σκάφη με τρία ή τέσσερα ιστία, πιο χαμηλό κέντρο βάρους και σταθερή πλεύση, με πολλά ρυθμιζόμενα τετραγωνικά πανιά και βαρέα ανακλινόμενα κανόνια, μεγάλου βεληνεκούς, με τροχούς, που μπορούν να επαναγεμίσουν. Έτσι καταφέρουν πολλαπλές βολές στα ισπανικά, δίχως καν να τα πλησιάζουν, αποδεκατίζοντάς τα. Στην ηγεσία τους, δε, έχουν τον τετραπέρατο πειρατή Francis Drake, επιλογή της Βασίλισσας Ελισάβετ Α’. Το 1588 συνιστά την έναρξη της κυριαρχίας των Άγγλων στις θάλασσες του πλανήτη μέχρι το 1945.

Σταδιακά, ένα μικρό ασήμαντο νησί με μικρό πληθυσμό που κάποτε παράπαιε, επικρατεί επαλειμμένα έναντι υπέρτερων αριθμητικά δυνάμεων σε όλον τον πλανήτη με τα “ξύλινα τείχη” του, αποδεικνύοντας την ανωτερότητα της Ναυτικής Δύναμης που ο Θεμιστοκλής είχε σωστά διαγνώσει περίπου 2.000 έτη πριν.