Πως θα είναι η ζωή μας μετά την πανδημία

«Αυτό είναι το στοίχημα. Αν θα φτιάξουμε έναν κόσμο όπου θα μπορούν να ζήσουν όλα τα παιδιά του θεού ή αν θα γκρεμιστούμε στο σκοτάδι. Ή θα αγαπήσουμε αλλήλους ή θα πεθάνουμε».
(Λίντον Τζόνσον, 1960)

Το δίλημμα του Λίντον Τζόνσον που τέθηκε στην προεκλογική εκστρατεία των ΗΠΑ το 1964 επανέρχεται ως αδήριτη αναγκαιότητα κάτω από το βάρος και τον τρόμο που έσπειρε η πανδημία του κορονοϊού. Ένας ιός στάθηκε ικανός να αποδομήσει παραδοσιακές βεβαιότητες, να ανατρέψει ακλόνητες αλήθειες, να διαψεύσει κίβδηλες απολυτότητες και να καταδείξει τα στενά όρια της επιστήμης.

Από την άλλη πλευρά, όμως, θέρμανε τις συζητήσεις για την ευθύνη της παγκοσμιοποίησης στη διάδοση του κορονοϊού, ανέδειξε τις επιπτώσεις της οικολογικής καταστροφής, αποκάλυψε την κενότητα των πάσης φύσεως ιδεολογιών απέναντι στις παράπλευρες απώλειες του ιού και αποβιταμίνωσε την κούφια δύναμη κάποιων πολιτικών ηγετών. Ωστόσο τα χιλιάδες θύματα-νεκροί του φονικού κορονοϊού προκάλεσαν προβληματισμό για την απρονοησία του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΥ), την ανετοιμότητα των εθνικών κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο και την απογοήτευση από την απουσία μιας διεθνούς συνεργασίας πάνω στα ανθρωπιστικά προβλήματα που αναδύονται.

Η πλανητική πορεία του κορονοϊού και η “δημοκρατικότητά” του (μολύνθηκαν όλες οι χώρες) αντί να συσπειρώσουν την ανθρωπότητα για την υπεράσπιση της ανθρώπινης ζωής, αποτέλεσαν πηγή και αφορμή για άγονες συνωμοσιολογίες κι εθνικούς ανταγωνισμούς. Όλοι τώρα προσβλέπουν στην επόμενη μέρα που θα φανερώσει ποια χώρα ή ηγέτης θα επιπλεύσει και θα κυριαρχήσει.

Κι ενώ σε διαπροσωπικό και κοινωνικό επίπεδο αναπτύχθηκαν συμπεριφορές ανθρωπιστικής αλληλεγγύης, σε επίπεδο εθνών-κρατών τα παραδείγματα τέτοιων συνεργασιών και αλληλοβοήθειας σπανίζουν. Η ανθρώπινη αλληλεγγύη δεν στάθηκε ικανή να πυροδοτήσει και την διεθνή αλληλεγγύη. Οι μηχανισμοί της παγκοσμιοποίησης που λειτουργούσαν πάνω στα μυθεύματα και τα ιδεολογήματα της ενοποίησης του γήινου χώρου απενεργοποιήθηκαν, μόλις τα οικονομικά δεδομένα δεν εξασφάλιζαν το ποθητό κέρδος. Ηγέτες από την άλλη πλευρά θυσίασαν στην “ανοσία της αγέλης” ανθρώπινες ζωές στο όνομα της μη-κατάρρευσης της οικονομίας.

Η κοινή ανθρώπινη μοίρα λησμονήθηκε, το εφήμερο της ανθρώπινης ζωής θεωρήθηκε ως στοιχείο “ήσσονος σημασίας” και ο κοινός πανανθρώπινος βηματισμός υποτιμήθηκε ως άμυνα απέναντι στα εσχατολογικά ερωτήματα που ανακίνησε η πανδημία. Όλα συμβαίνουν ως εάν δεν άλλαξε τίποτα κι ας είχε προειδοποιήσει από παλιά ο Βούδας πως «τρεις βασικές πραγματικότητες του σύμπαντος είναι: ότι όλα αλλάζουν διαρκώς, τίποτα δεν έχει μια μόνιμη ουσία και τίποτα δεν είναι απόλυτα ικανοποιητικό».

Κερδίζοντας τον κορονοϊό

Η ανθρωπότητα κατέδειξε –όχι μόνο σε ειρηνικές περιόδους αλλά και σε εποχές κρίσης (κάθε μορφής)– πως η πρόοδος και η παγκόσμια ευημερία προέκυψαν μέσα από πράξεις συνειδητής συνεργασίας που αδιαφορεί για το τοπικό, υπερακοντίζει το εθνικό και διακονεί το παγκόσμιο και πανανθρώπινο. «Αυτό που έδωσε στο Homo Sapiens το προβάδισμα σε όλα τα άλλα ζώα και μας έκανε κυρίαρχους στον πλανήτη δεν ήταν η τυπική μας ορθολογικότητα, αλλά η ασύγκριτη ικανότητά μας να σκεφτόμαστε μαζί σε μεγάλες ομάδες»(Harari, 21 Μαθήματα για τον 21ο αιώνα).

Η αντιμετώπιση ενός κοινού και αόρατου εχθρικού ιού προϋποθέτει κοινό μέτωπο και συστράτευση της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας, την πολιτική βούληση των ηγετών και την ενεργοποίηση των πολιτών. Αν όλα αφεθούν στην “αόρατη χείρα” της οικονομίας και στο φονταμενταλισμό της αγοράς υπάρχει ο κίνδυνος δημιουργίας νέων στρωμάτων φτώχειας και πεινασμένων.

Και αντί οι ηγέτες των ΗΠΑ και Κίνας να επιδίδονται σε αλληλοκατηγορίες για την προέλευση του ιού, αντί κάποιοι άλλοι να εξαντλούνται σε δαιμονολογίες του τύπου πως ο κορονοϊός είναι το πρόσχημα για την άκριτη αποδοχή συστημάτων παρακολούθησης και περιορισμού των ανθρωπίνων ελευθεριών (5G) και αντί κάποιοι να επενδύουν στην αγωνία και το φόβο των λαών, θα ήταν προτιμότερο να συσκέπτονται και να συνεργάζονται.

Θα μπορούσε, δηλαδή, να εκδηλωθεί ένας “παγκόσμιος εθελοντισμός” με στόχο την ανακούφιση των πτωχότερων ή τη δημιουργία ενός πλέγματος ασφάλειας και προστασίας από απροσδόκητες φυσικές καταστροφές ή υγειονομικές κρίσεις. Σε ένα άλλο επίπεδο κοινής δράσης και προβληματισμού θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο συζήτησης τα θέματα της κλιματικής αλλαγής, το καταναλωτικό πρότυπο ζωής, το περιεχόμενο της ευτυχίας, το είδος της ανάπτυξης, το νόημα της ζωής, η αποανάπτυξη και βέβαια η παιδεία ως εργαλείο διαμόρφωσης του νέου ανθρώπου-πολίτη. Για το Χαράρι τα σχολεία πρέπει να διδάσκουν μόνο τέσσερα πράγματα: «κριτική σκέψη, επικοινωνία, συνεργασία και δημιουργικότητα».

Πόλεμος πολιτισμών

Βέβαια κάποιοι άλλοι στην υγειονομική κρίση διαβλέπουν έναν υπόγειο πόλεμο των πολιτισμών που τείνει να δικαιώσει τη γνωστή θεωρία του Χάντιγκτον περί “σύγκρουσης των πολιτισμών”. Γι’ αυτούς ο φόβος μπροστά στον κορονοϊό όχι μόνο θα φέρει λαούς, κράτη και έθνη κοντά αλλά θα πυροδοτήσει νέες διενέξεις. Κι αυτό γιατί σύμφωνα και με τον Ισραηλινό στοχαστή Χαράρι:

«Όπως ακριβώς στη φύση τα διαφορετικά είδη παλεύουν για επιβίωση σύμφωνα με τους ανελέητους νόμους της φυσικής επιλογής, έτσι και σε όλη την ιστορία οι πολιτισμοί συγκρούονται επανειλημμένα και επιβιώνουν οι ισχυρότεροι». Αν οι παραπάνω θέσεις ισχύουν –και δεν ανήκουν στα λογικά σφάλματα– ο κορονοϊός θα λειτουργήσει ως επιταχυντής ραγδαίων οικονομικών εξελίξεων, πολιτικών αλλαγών και επανανοηματοδότησης μιας σειράς από πλήθος θέματα που μας είχαν βυθίσει στην μακαριότητα της βεβαιότητας για ένα καλύτερο “αύριο”.

Οδηγός μας σε όλα τα παραπάνω μία παράφραση γνωστής θέσης του Μπουκάϊ: «Η κρίση θα περάσει… Το κακό θα είναι να μην διδαχτούμε τίποτα από αυτή». Στο δυστοπικό τοπίο του κορονοϊού και στις ταλαντεύσεις της παγκοσμιοποίησης χρειαζόμαστε ως άτομα και διεθνή κοινότητα τη συνδρομή τόσο της “νοημοσύνης” όσο και της “συνείδησης”. Να βρούμε ένα άλλο νόημα ζωής και ύπαρξης. Να δημιουργούμε νοήματα μέσα «από τα συναισθήματα, τις σκέψεις, τις επιθυμίες και τις επινοήσεις μας».

Η ζωή μας έχει πολλές ασυνέχειες και υπακούει σε ένα γραμμικό κοσμικό δράμα (αρχή-μέση-τέλος). Μπορούμε να γίνουμε περισσότερο άνθρωποι και αλληλέγγυοι στους άλλους. Να κάνουμε έναν κόσμο λίγο καλύτερο. Κάποτε ρώτησαν ένα σοφό γέροντα τι είχε μάθει για το νόημα της ζωής. «Έχω μάθει», απάντησε «ότι βρίσκομαι στη γη για να βοηθώ τους άλλους ανθρώπους. Αυτό που δεν έχω καταλάβει ακόμα είναι γιατί βρίσκονται οι άλλοι εδώ».